De consequenties (Niña Weijers)

Er zijn schrijvers die ongemerkt de literatuur binnenglippen. Ze schrijven een debuut dat welwillend besproken wordt, maar dat aan het grote publiek voorbijgaat en na een boek of vijf krijgen ze ineens brede belangstelling. Andere schrijvers trappen met een knal de deur van de literatuur open. Dat gebeurde bijvoorbeeld met Conny Palmen, die met De wetten ineens aanwezig was. Dat gebeurt ook met Niña Weijers, die een boek geschreven heeft met net zo'n kale en effectieve titel: De consequenties.

Het is een debuut, maar zo leest het niet. De consequenties is een thematisch rijk boek en de stijl is heerlijk: onverwachte beeldspraak die precies raak is. Niet zo nu en dan, maar elke keer weer: 'Hoe hij zijn neus begroef tussen haar schaamlippen en langs haar bilspleet likte alsof het een envelop was die hij zorgvuldig moest sluiten.'

Minnie Panis, de hoofdpersoon, is een intrigerende figuur. Ze is in de kunstwereld snel doorgebroken met haar projecten. Zo fotografeerde ze haar afval en liet ze zich slapend fotograferen. Ik had het idee dat er voorzichtig geknipoogd werd naar Tracey Emin. Dat doet Weijers vaker. Zo komt ook de tweeling Raeven voorbij zonder dat de vrouwen met name genoemd worden.

Minnie is net een nieuw project aangegaan: ze laat zich volgen door een fotograaf, die net zoveel of zo weinig foto's van haar mag maken als hij wil. Wat ze ook doet, hij mag niet ingrijpen. Al in de proloog treffen we Minnie aan op ijs dat te dun is om haar te dragen. Ze zal er doorheen zakken en misschien wel verdrinken.

Dat er iets met haar en haar leven aan de hand is, heeft Minnie wel in de gaten. Ze krijgt een geheimzinnige brief van dr. Johnstone, die haar ooit als patiënt behandeld heeft. Daar weet Minnie echter niets meer van af. Bovendien droomt haar moeder over haar in een droom die je onheilspellend zou kunnen noemen.

'Het enige wat de vis hoeft te doen, is zich verliezen in het water, heeft Johnstone geschreven, maar kan Minnie dat wel en wat gebeurt er als ze dat doet?

In De consequenties woelen allerlei thema's die ik waarschijnlijk nog niet helemaal doorgrond. Je kunt ze met elkaar in verband brengen, maar het boek is niet een puzzelkubus die je op een gegeven moment af hebt, waarna alle kleuren keurig op hun plaats zitten.

Minnie was een prematuurtje. Was ze nog niet klaar voor deze wereld? Ze is in ieder geval al haar hele leven astmapatiënt en ik heb de neiging om daar iets symbolisch in te zien: het meisje dat niet vrijuit kan ademen.

Al op de basisschool blijkt ze afwijkend gedrag te vertonen. Dat lezen we pas tegen het einde van het boek, zodat we ook snappen waarom ze indertijd in behandeling was. Die hele tijd lijkt uit haar geheugen gewist.

Het project waar ze mee bezig is als ze op het ijs stapt, kun je zien als een verwijzing naar een maatschappij waar je altijd en overal door camera's in de gaten gehouden worden, maar ook als georganiseerde aandacht. Weijers vertelt bijvoorbeeld over Marina Abramović, die tijdens een expositie drie maanden lang, zes dagen in de week, present was, zittend aan een tafel. De mensen konden tegenover haar plaatsnemen. Ook Minnie heeft dat gedaan:

Nog nooit had Minnie iemand zo lang zo onbeschaamd aangestaard, en evengoed wás ze door niemand ooit zo lang zo onbeschaamd aangestaard. Toch had het, tot haar verrassing, met intimiteit maar weinig te maken. Twee mensen staarden naar elkaar, maar alleen om zichzelf los te maken van de ander, van zichzelf op, te lossen in tienduizend dingen.

Dat lijkt al op de vis die zich verliest in het water. Heeft Minnie als vroeggeborene te weinig tijd gehad om zich als een vis in het vruchtwater te voelen en moet ze nu daarnaar op zoek?

Met de fotograaf praat ze over het project, waarin hij haar zal volgen. Hij moet gaan waar zij gaat, dus het lijkt alsof zij hem dirigeert.

'Nee,' antwoordde de fotograaf, nadat ze een tijdje in stilte langs de gracht hadden gelopen. 'Ik jou. Ik heb mijn camera, of als we toch de panopticum-retoriek aanhouden: mijn alziend oog, dat alles registreert en niets vergeet. In feite ben ik God, kiddo. En jij bent een nietig figuurtje dat onder mijn toezicht een beetje over deze aarde scharrelt, totdat ík besluit dat het welletjes is. 

Verandert je leven als je weet dat er een oog op je rust? Het is vraag met een religieuze lading. In dit geval kun je je ook afvragen in hoeverre Minnie bezig is met de performance en in hoeverre ze los daarvan leeft. Kun je dat onderscheid eigenlijk wel maken?

Als motto koos Weijers een tekst van Abramović : 'I really like that moment when the performance becomes life itself.' En ze nam ook een stuk op in het boek, in een ander lettertype, over Bas Jan Ader, bij wie life en performance ook moeilijk te scheiden waren. Wil Minnie verdwijnen zoals Ader verdween? Ze zakt door het ijs, maar verdrinkt niet. Want dan duikt dr. Johnstone weer op, die haar, net als de fotograaf, volgt.

De fotograaf was er ook en fotografeerde haar:

De foto droeg ze bij zich in haar handbagage. Hij was genomen op het moment dat het ijs scheurde, de minieme splinter in tijd die alles had doen kantelen. Ze stond met haar gezicht van de fotograaf afgewend, haar armen gespreid als vleugels, alsof ze op het allerlaatst nog had geprobeerd op te stijgen, te ontsnappen aan iets wat al onvermijdelijk zijn wending heeft genomen.

Aan het eind van het boek staat Minnie in de rij. De mensen om haar heen worden onrustig, maar Minnie lijkt de onrust te boven. Misschien is ze zich aan het verliezen in het water om haar heen. Misschien verdwijnt ze wel, zoals Bas Jan Ader. Dr. Johnstone lijkt gelijk te hebben gehad toen hij schreef: 'Naar alle waarschijnlijkheid zult u in de komende periode dan ook een grote transitie doormaken.'

De consequenties is intussen bekroond met de Anton Wachterprijs en dat zal niemand verbazen. Het is een onvoorzichtig geschreven boek, dat zich zonder terughoudendheid aan ons opdringt. Een boek dat nog lang blijft nazeuren nadat je het uit hebt. Ik ben er nog lang niet mee klaar.