Hoe ik een bos begon in mijn badkamer (Maartje Smits)

Soms lees ik een dichtbundel achter elkaar uit en soms doe ik er langer over. De nieuwe bundel van Maartje Smits, Hoe ik een bos begon in mijn badkamer, kostte me enkele maanden. Niet dat ik de hele tijd las. Soms lag de bundel een week of langer buiten handbereik. Soms herlas ik gedichten, soms begon ik opnieuw in de bundel.

Soms wilde ik een gedicht zo goed mogelijk snappen, soms was ik daar minder mee bezig. Soms wilde ik weten wat ik van een gedicht vond, maar op een gegeven moment stopte ik met me af te vragen of ik alle gedichten wel waardeerde. Het gebruiken van Duitse of Engelse woorden vond ik in de vorige bundel interessant en nu wist ik niet of ik het een trucje vond. Smits heeft zich wat het macaronische betreft overigens meer ingehouden dan de vorige keer.

De titel spreekt over een bos in de badkamer en in veel gedichten haalt Smits de natuur naar zich en dus naar ons toe. Ze schrijft over ecoducten, zalmkanonnen, een webcamvos, gestrande potvissen, de verpaarding van het platteland. Tegelijkertijd buigt ze zich over de biotoop van de mens of in ieder geval haar eigen biotoop, die, als we het lezen ook onze biotoop wordt.

Ze schrijft over niet-menselijke dieren en we denken dan dus meteen aan de menselijke dieren die we zelf zijn. We zijn een diersoort en we kunnen uitsterven en Smits fantaseert alvast over de laatste mens, een vrouwtjesexemplaar:

ze kent alle namen van dieren en andere
begrippen die in onbruik zijn geraakt

Laten we een heel gedicht bekijken.

Terug naar zee

vandaag twee potvissen
naar zee gestuurd
toch beantwoordt niets
de echte vragen 

was het heimwee of straf
raken dieren verdwaald
waarom leren we water
trappelen 

SOS Dolfijn signaleert potvisfuiken
de Noordzee is een verkeerde afslag
maar iedereen verslikt zich weleens op reis
hoe lang kunnen we dit nog
vakantie noemen 

wasmachines grommen door de dunne muren
van ons eerste huis en ik twijfel
of we nog weg kunnen
nu de buren ons hebben gehoord 

iemand werpt relatieadvies over de schutting
het laagje latex is relatief
onze geur plakt hier niet 

dit zijn mijn eerste buurkinderen
ze heten Sky en River en
schreeuwen kanker-DHL naar de postbode 

ze worden met succes
naar volle zee gedirigeerd 

Het begint met twee potvissen die in de Noordzee terechtgekomen zijn, waar ze niet horen: 'de Noordzee is een verkeerde afslag', maar ze zijn niet gestrand en zijn weer naar zee gestuurd. Aan het begin van het gedicht lijkt het zelfs of de 'ik' de potvissen naar zee heeft gestuurd.

In de derde strofe zegt de verteller: 'maar iedereen verslikt zich weleens op reis'. En meteen gaat het niet meer alleen over verdwaalde potvissen, maar ook over mensen die zich afvragen of ze niet de verkeerde afslag hebben genomen en in een fuik terechtgekomen zijn.

We zien een beginnend stel, in zijn eerste huis. Ook het hebben van een relatie gaat niet altijd gladjes. Het zal wel niet voor niets zijn dat iemand 'relatieadvies' over de schutting gooit.

De jonge mensen vragen zich af of ze wel op hun plek zijn in deze buurt, waar kinderen namen dragen als Sky en River en de postbode uitschelden. Maar de kinderen lijken geen probleem te hebben. Zij bereiken de volle zee wel, terwijl het jonge stel nog de richting lijkt te moeten zoeken.

'Terug naar zee' is qua thematiek representatief voor Hoe ik een bos begon in mijn badkamer. Het begint met een gebeurtenis in de natuur, maar zet vooral aan het denken over de eigen situatie.

Sommige gedichten van Maartje Smits lijken een gedachte-experiment: het verkennen van een situatie, en soms komt de inhoud ineens dichterbij. In de vorige bundel was dat het geval met het gedicht over, of eigenlijk aan, het zusje. In deze bundel staat een ontroerende cyclus over een miskraam en een eveneens roerend gedicht over de ouders. Of zegt dat juist iets over mij als lezer, dat deze gedichten bij me blijven hangen? Ook, waarschijnlijk.

Het gedicht over de ouders:

Het inklinken van mijn ouders 

een GFT-blaadje geeft tips
over duurzaamheid
ik veeg er de kliekjes in 

achter de moestuin klinkt
de composthoop
in hetzelfde tempo als mijn vertraagde
ouders die elke keer dat ik hen zie
iets zijn gekrompen 

zodra ze slapen kras ik
hun uiteinden in het ledikant
groente- fruit- tuin-
afval dat we over de asperges scheppen
compost van jaren geleden
zakt weg en het bed moet binnenkort
ook naar beneden 

mijn moeder strooit kattenbrokjes
voor een egel van vroeger
zodra ze slaapt hark ik
onze herinneringen bijeen
mijn schaaltjes honing voor kabouters
de briefjes die mijn vader achterliet
onder de boom 

We kennen het: ouders die streepjes op de deurpost zetten om aan te geven hoe kinderen gegroeid zijn. Hier gebeurt het omgekeerde: de 'ik' krast in het ledikant hoe ver de ouders gekrompen zijn. Ze noemt het niet alleen 'krimpen', maar ook 'inklinken', alsof het over grond gaat. Of over een composthoop.

Eigenlijk zou er moeten staan: 'klinkt/de composthoop/in hetzelfde tempo in', maar Smits laat dat 'in' weg. Dat kun je fout noemen, maar door het 'klinken' kwam er ineens geluid in de zin, waardoor ik in de volgende strofe het krassen niet alleen kon zien, maar ook kon horen.

Dat gebeurt vaker. Onder een foto staat het onderschrift 'verlaatte all inclusives'. Correct was waarschijnlijk 'verlaten' of 'verlate', maar door de gekozen schrijfwijze hoeven we niet te kiezen of 'verlaten' te maken heeft met 'later' of met 'laten'.

De composthoop duidt natuurlijk ook op het verval - de verrotting, waaruit wellicht nog iets moois komt. De ouders vertragen en het bed moet naar beneden. De herinneringen worden bij elkaar gehakt, als blaadjes die al afgevallen zijn.

Een liefdevol gedicht over langzaam verdwijnende ouders.

De serie over een miskraam vind ik aangrijpend. Schrijnende zinnen, waarin niet alleen met verdriet, maar ook met schuldgevoel wordt geworsteld. De cyclus 'Cyclus' is verdeeld in dagen, van de 'tweede dag' tot en met de 'zevende dag' en daarna de 'veertiende dag'.

Uit 'vijfde dag':

kind dat geen kind mag heten
vecht in mij tegen mij
ga dan roep ik
ga dan als je zo graag wil

Uit: 'zevende dag':

de nieuwe generatie
die ik per ongeluk liet gaan 

In 'zesde dag' gaat het niet over het laten gaan, maar juist het omgekeerde: 'een kind / laat mij achter'.

Wrang, ook uit 'zevende dag':

ik google tips voor rouwverwerking
maar krijg antwoord in luier
advertenties sites met namen
voor populaire meisjes

Hartverscheurend.

Foto's

In de bundel zijn ook illustraties opgenomen: foto's, soms met onderschrift. Dat onderschrift is in sommige gevallen ook als onderdeel van het gedicht te lezen. De foto's intrigeren: natuur achter omheining; een stukje ongemaaid gras, dat aandoet als een vluchtheuvel in het weiland; aangespoelde zeesterren die rijmen met aangespoelde balletjes; vetplantjes die zowel nep als echt zouden kunnen zijn. Soms 'lees' je de foto's anders door de omringende tekst. 

Fraai is ook het gedicht met de noten die als commentaar naast de tekst staan. De vlakken waarin de opmerkingen staan zijn groen en ze zijn met groene lijnen verbonden met de tekst. Grafisch vormen gedicht en opmerkingen een mooi geheel. Op de pagina's daarna lijkt het vooral om het lijnenspel te gaan: het beeld lijkt het te winnen van de woorden. 

Ook om dat soort dingen hou ik van deze bundel: vanwege het experimenteren, het proberen. Zoals de natuur niet door hekken is tegen te houden laat de poëzie van Smits zich niet door conventies weerhouden. 

En altijd weer zijn er de zinnen waarbij ik een streepje moet zetten:

jank de laatste melkveehouder
uit zijn tractor

Of over de gestrande potvis Johannes/Johanna:

wij rolden Johannes' beslisboom uit
op het strand
slowcookend onder zijn vet

En natuurlijk haar advies aan de dichters en dus aan zichzelf:

zwaai, smijt met je schrijfhand zinnen tegen de wind
weet dat niemand luister
- bak af

Zoals ik al schreef: ik weet niet of ik alles even goed vind, maar ik word wel door al die gedichten, geprikkeld,  nieuwsgierig gemaakt, aan het denken gezet, uit evenwicht gebracht, geamuseerd. Dat lijkt me genoeg. Meer dan genoeg.

Maartje Smits, Hoe ik een bos begon in mijn badkamer. Uitg. De Harmonie, Amsterdam 2017, 72 blz. € 17,50

Wills kracht (Willem Ritstier)

Eerder dit jaar ontving Willem Ritstier de Stripschapsprijs voor zijn gehele oeuvre. Dat mocht ook onderhand wel, al was het wel opmerkelijk: meestal gaat de prijs naar een tekenaar en Ritstier is voornamelijk bekend als scenarist.

Dat hij zowel kan tekenen als schrijven bewijst hij met de graphic novel Wills kracht. De aanleiding is verdrietig. De echtgenote van Ritstier ontdekt een knobbeltje in haar borst. Het blijkt kanker te zijn, en uiteindelijk zal ze aan die ziekte overlijden, na een gang van vijf jaar door de medische wereld.

Ritstier is dicht gebleven bij wat er in werkelijkheid gebeurd is. Hij vertelt na wat hij en zijn vrouw hebben meegemaakt. De titel wijst ons op de kracht van Will, die weliswaar patiënt is maar haar eigen afwegingen maakt en daarin ook een zekere eigenzinnigheid heeft.

Bij de diagnose en de behandeling van de ziekte blijkt veel onduidelijk. De artsen kunnen geen stellige uitspraken doen. Behandelen blijkt gedeeltelijk ook uitzoeken wat werkt. Will wijst een reguliere behandeling af en richt zich op alternatieve behandelwijzen als osteopathie en orthomoleculaire behandelwijze. 'Dat is toch kwakzalverij?' vraagt een vriendin. 'Ja, dat zeggen ze,' antwoordt Will, 'maar is dat ook zo?'

Willem steunt zijn vrouw in haar keuzen, zoals hij haar in eigenlijk alles steunt. Hij is er  en ze weet dat ze altijd op hem terug kan vallen.

Het is niet voor het eerst dat er een beeldroman verschijnt over een fataal aflopende ziekte. Ik denk bijvoorbeeld aan Toen David zijn stem verloor, van Judith Vanistendael. Vanistendael schreef en tekende een intiem portret van een stervende vriend.

Er zijn zeker overeenkomsten tussen Wills kracht en Toen David zijn stem verloor, maar de manieren van tekenen verschillen nogal. Vanistendael heeft bijvoorbeeld een dun, zoekend lijntje en Ritstier heeft een vrij forse lijn, die overal even dik is. Verder gebruikt Vanistendael weinig kleur en Ritstier kleurt zijn tekeningen helemaal in, zonder kleurnuances. Zijn kleurgebruik is soms symbolisch, bijvoorbeeld als hij het grijs laat overheersen.

Dat gebeurt al op de eerste pagina. In de bovenste tekening vertelt de dokter (in kleur) dat hij het niet vertrouwt en dat hij Will doorverwijst, in de onderste tekening hoort Will dat. Die tekening is ingekleurd in grijzen.

De egale inkleuring draagt bij aan de soberheid, die ook in de rest van de tekeningen zit: minimale decors en bij figuren is ook elke detaillering weggelaten. Zo zijn de gezichten leeg: geen ogen, neus of mond.

Dat betekent dat Ritstier de emoties indirect over moest brengen. Ook in de tekst worden gevoelens  eigenlijk nauwelijks expliciet benoemd. Het blijkt ook niet nodig te zijn. Het tekenen en zeker het uitvergroten van emoties kan in andere boeken ook een vorm zijn van het bespelen van het publiek, van effectbejag. Daar heeft Ritstier in ieder geval niet voor gekozen.

In Wills kracht zit de emotie in de positie die de personen hebben ten opzichte van elkaar, namelijk dicht bij elkaar, elkaar steunend met weinig woorden, door er domweg te zijn, door de ander in geen geval af te vallen. Als de situatie onzeker is, heb je in ieder geval elkaar nog.

Dat maakt Wills kracht tot een aangrijpend boek. Het verhaal lijkt simpel, maar je weet dat het ingewikkeld is. Dat hoeft dus niet uitgelegd te worden. Het adagium 'show, don't tell' geldt voor het hele boek: Ritstier laat het ons zien: Dit is het. Dit is het leven, ook als het op een einde loopt. En dit zijn wij. De lezer leest: Dit is liefde.

Ook de kinderen zijn bezig geweest met het verlies van moeder. Zoon Alwin maakte er een film over (die ik nog moet/ga bekijken) en dochter Veerle maakte een mooi portret, opgebouwd uit teksten van brieven die Willem na haar dood aan zijn vrouw schreef. Het portret is opgenomen in het boek.

Ritstier eindigt zijn boek met  het lied My way, waarbij we allemaal de stem van Sinatra horen. Op elke pagina een portret van Will, en in de loop van die pagina's verbleekt de kleur. Uiteindelijk vervaagt ook de tekening, totdat er niet meer dan een puntje licht in het donker overblijft.

Dat is een portret van het verdwijnen van Will en tegelijkertijd weet je dat ze niet verdwenen is. Anders was dit boek er nooit gekomen.

Voorbij, voorbij, o en voorgoed voorbij (Knipoog 67)

Kent u deze regels?

Maar het vergankelijke kent geen keer
dan in de opstanding der herinneringen.

Waarschijnlijk niet. De regels staan in het gedicht 'Herinnering' van J.C. Bloem. Wellicht zijn de openingsregels iets bekender:

De gloeiende avond in de kleine stad:
Verlichte ramen stonden ruischend open

Maar het bekendst is natuurlijk de slotregel:

Voorbij, voorbij o en voorgoed voorbij. 

 Deze regel is ook te vinden op grafsteen van Bloem.

In de loop der jaren hebben al heel wat mensen als er iets voorbij was, al dan niet ironisch, dit geciteerd.

In 1979 verscheen er bijvoorbeeld een film van Paul Verhoeven met de titel Voorbij, voorbij. In de film gaat het om de vraag of je bijna vijfendertig jaar na de oorlog het verleden moet laten rusten of niet.

Op Meander recenseerde Hans Puper op 11 mei 2015 de bundel Mijn vader bad van Jabik Veenbaas onder de titel 'Voorbij, voorbij, o en voorgoed voorbij'.

Op de weblog Over koetjes en kalfjes (2012) schrijft Hendrika over haar schoonmoeder, een boerin, die overleden is. Ook zij gebruikt het citaat van Bloem.

Steeds weer komen we het citaat tegen: Op Woest en ledig (2007) over oude kinderboeken; bij de Zwolse historische vereniging onder een foto van een watertoren; Jan Blokker schreef een boek met deze titel (waarbij de 'o', 'oh' werd); in NRC bij een artikel over de herdenking van J.C. Bloem (1992); in het weekblad Elsevier boven een artikel over het tennistoernooi op Wimbledon; in de Volkskrant boven een artikel met nota bene gedichten van Remco Campert (1996); in De groene Amsterdammer boven een tv-recensie van programma's over oude mensen (2014) en in Trouw over Maison de Bonnetterie. Je hoeft niet ver te zoeken om Bloem te horen spreken.

Op vrijdag 2 november kwam ik een variant op het citaat tegen in NRC Handelsblad: ' Die luxe gaat voorbij, o en voorgoed voorbij'. Het stond boven een stuk van Derk Walters over een boek van Philip Blom, Wat op het spel staat. 

Walters schrijft: 'maar volgens Blom is het tijd om afscheid te nemen van de idee dat wij nog jaren voort kunnen met onze liberale, consumentistische westerse samenleving. Dit type samenleving gaat eraan en snel ook. Daar zal de titel mee te maken hebben.

Er zullen heel wat lezers zijn, die bij het lezen van Walters' titel aan Bloem hebben gedacht. Walters zal goed ingeschat hebben dat zo'n knipoog nog door veel mensen begrepen wordt. We zullen een verwijzing naar het citaat van Bloem in de toekomst zeker nog tegenkomen. Wie weet, brengt dat er ons toe om de poëzie van Bloem te gaan (her0lezen. Dat is altijd goed.

Waarom ik mensen niet in mootjes hak (Renske de Greef)

Op de site van Literair Nederland bespreek ik Waarom ik mensen niet in mootjes hak van Renske de Greef, een bundel getekende en geschreven columns. 'Renske stript' staat er op het titelblad, dus wellicht kunnen we het boek ook als een stripboek lezen.

Een portret in stukjes

Columns zijn overal: in zo’n beetje alle kranten en tijdschriften in verschillende radioprogramma’s, op aardig wat sites. En dan zijn er nog bijeenkomsten waar columnisten opdraven om, bijvoorbeeld als intermezzo, hun column voor te lezen. Sommige columnisten hebben een eigen vorm (altijd uitgaan van een foto bijvoorbeeld), andere hebben hun eigen onderwerp (nieuwtjes in de wetenschap, jeugdschaak, kantoortaal) en vele hebben hun eigen toon.

Renske de Greef maakt wekelijks een column voor NRC Handelsblad. Ze schrijft en tekent die. Het is een vorm die bijvoorbeeld ook onze stripmaker des vaderlands, Margreet de Heer, wel hanteert. Het gevolg is dat een strip van De Greef meteen herkenbaar is, door de lettering en de tekeningen: haar mensen hebben altijd grote ogen, wat ze al bij voorbaat iets sympathieks geeft. Er loopt vaak een figuurtje rond dat verwijst naar de ‘ik’ in de columns, waarbij zo’n ik-personage natuurlijk nooit helemaal samenvalt met de auteur, al wordt wel de indruk gewekt dat De Greef vrij dicht bij zichzelf blijft.

Een aantal columns is nu verzameld in de bundel Waarom ik mensen niet in mootjes hak. De tekeningen hebben meestal een enkele steunkleur. Af en toe worden er meer kleuren gebruikt en regelmatig is er een volledig gekleurde dubbele pagina. Dat ‘leest’ een beetje als het begin van een nieuw hoofdstuk, al is er inhoudelijk geen sprake van hoofdstukken. Toch is een dergelijke segmentering prettig: je krijgt de indruk dat je niet zomaar een ongestructureerde hoeveelheid stukjes voor je hebt.

Vaak gaat De Greef uit van een waarneming of een vraag. Die overdenkt of onderzoekt ze en vaak komt ze uit op een conclusie of een advies. Ze heeft een zoekende instelling, die veel lezers prettig zullen vinden. Je leeft nu eenmaal gemakkelijker mee met iemand die ook niet meteen weet hoe het zit.

Lees de rest van het stuk hier.

Omdat je het waard bent (Marja Pruis)

Nieuw Licht is een interessante essayreeks, waarin vanuit het gedachtegoed van filosofen uit het verleden gekeken wordt naar zaken in het heden. Eerder schreef ik over Onbehagen van Bas Heijne, die de opvattingen van Freud toepaste op het onbehagen, de boosheid zo je wilt, om ons heen.

Marja Pruis werd gevraagd om te schrijven over eigenliefde. We leven immers in een selfiecultuur, waarin we onszelf exposeren op de sociale media. Hoe moeten we daarnaar kijken als we in ons achterhoofd het werk van François de la Rochefoucauld (1630 - 1680)?

De la Rochefoucauld is bekend geworden door zijn Maximen. Bespiegelingen over menselijk gedrag. Het zijn aforismen, waarvan Pruis er ook een aantal heeft opgenomen achter in het boekje en ook in de loop van het essay komen ze terug.

In veel van zijn uitspraken houdt De la Rochefoucauld zich bezig met wat wij nu psychologie zouden noemen. Hij verdiept zich in de drijfveren van mensen. In zijn tijd zullen zijn uitspraken ook wel als ontmaskerend gezien zijn.

62
Eerlijkheid komt recht uit het hart. Ze komt maar bij heel weinig mensen voor. Wat we er gewoonlijk voor aanzien is een geraffineerd veinzen om het vertrouwen van de ander te winnen. 

169
We betrachten onze plicht uit luiheid en angst, maar geven onze deugd vaak alle eer. 

Vaak werkt De la Rochefoucauld met personificaties, zoals:

200
De deugd zou het niet zo lang volhouden als ijdelheid haar geen gezelschap hield. 

Veel aforismen doordenken wat het is om een goed mens te zijn en of dat eigenlijk wel kan. Wie ze snel leest, zou kunnen concluderen dat er veelvuldig open deuren worden ingetrapt, maar dat komt waarschijnlijk doordat we de inhoud bevestigen of herkennen. Bovendien leven we in een maatschappij waarin er in de media, zelfs in wat objectieve berichtgeving had moeten zijn, veel gespeculeerd wordt over drijfveren van bijvoorbeeld politici. Er is veel gepsychologiseer en er is veel aandacht voor emoties ('Wat ging er door je heen?').

Marja Pruis probeerde nader te komen tot De la Rochefoucauld door zijn maximen over te schrijven. Daarbij stelde ze zich de vraag of de mens in de loop van de tijd meer van zichzelf is gaan houden en of dat dan positief nieuws is.

Het aardige van het boekje van Pruis is haar niet-rechtlijnige manier van schrijven. Natuurlijk is er structuur in het essay, maar ze gebruikt ook voorbeelden uit haar familie, die je half als een verhaalfragment leest. Pruis schrijft ook romans, dus dat is haar wel toevertrouwd. Bij alles wat ze beweert blijft er altijd een opening voor tegenspraak. Ze geeft ons geen dichtgetimmerd betoog, maar een beschouwing waarin ze vragen opwerpt en zoekt naar een antwoord.

De la Rochefoucauld was richtte zijn pijlen vaak op de schijnbare deugdzaamheid. Die stoelde maar al te vaak op egoïstische motieven.

Pruis ziet, zoals wij allen, hoe iedereen zich exposeert, maar acht het te simpel te zeggen dat mensen nu meer van zichzelf houden. Zo'n conclusie was overigens niet vreemd geweest. Als kind moeten we immers onszelf al ontplooien en er is veel aandacht voor de persoon en zijn emoties. Met zoveel persoonlijke aandacht ligt het voor de hand dat iedereen gaat denken dat hij heel speciaal is.

Wij zijn bovendien geneigd elkaar overmatig te prijzen. Een kind dat op het schoolplein iets kwam overhandigen aan de juf (een vrij simpele handeling) kreeg bijvoorbeeld niet een 'dankjewel', maar een 'super!'

Zoals gezegd, zo simpel is het niet. Pruis haalt het voorbeeld aan van een actrice die zich vergelijkt met het personage dat ze speelt in een film. Ze verklaart niet zo bescheiden te zijn als het personage: 'Zo waardevol vind ik mezelf niet.'

Pruis;

De koppeling van bescheidenheid aan eigenliefde is een vergelijkbare paradox als angst aan moed, verlegenheid aan heerszucht, zelfpromotie aan wegcijfering. Wie bang of verlegen is moet zichzelf voortdurend overwinnen. De zachtaardigen bestieren de wereld, de rouwdouwers liggen te woelen in hun bed. 

Een mooie passage, waarop ik nog wel even moet kauwen. Ik weet nog niet of ik het ermee eens ben, maar ik ben blij met de prikkeling om erover na te denken.

Uit deze paradox blijkt al hoe weinig eenduidig eigenliefde is, maar ook hoe moeilijk af te bakenen. Ze kan uitlopen op zelfverheerlijking, maar even goed op zelfhaat. Zoals Pruis in de slotregel van haar essay schrijft:

(...) als eigenliefde zo'n groot podium vindt, is zelfhaat nooit ver weg. 

Of, zoals het eerder in het slothoofdstuk verwoordt:

Een besef van grootsheid en verachtelijkheid gaan hand in hand en komen uit dezelfde bron van eigenliefde. 

 Opmerkelijk is de aandacht die Pruis heeft voor religie. Ze is opgegroeid in een religieus gezin, maar is zelf niet meer religieus. Ze noemt haar leven relatief goddeloos. Al op de derde pagina in haar boek schrijft ze:

Dat er straks misschien geen echo meer is van godvrezende mensen vind ik idioot genoeg eerder vreeswekkend dan bevrijdend. Alsof met enig godsbesef ook het ontzag verdwijnt, de nederigheid, de stilte de naastenliefde. En de eigenliefde almaar grotesker proporties zal aannemen, met onvoorziene gevolgen. 

Ze is niet de enige die de prominentere eigenliefde koppelt aan het verdwijnen van God uit onze samenleving. Pruis haalt bijvoorbeeld ook Frank Koerselman aan en Jan Denys.

Ze diept niet uit wat de godsdienst betekend heeft voor het zelfbeeld van de gelovigen. Er zijn kerken waarin geleerd wordt dat de mens geneigd is tot alle kwaad en onbekwaam tot enig goed. In zonden ontvangen en geboren, immers. Wat voor mensen levert een dergelijk geloof op? En wat doet het gebod om je naaste lief te hebben als jezelf met je?

In ieder geval leert het geloof dat de mens niet het belangrijkste is. Het draait niet om jou, er is iets wat jou ontstijgt.

Pruis:

Tegelijkertijd kan ik me niet voorstellen dat de mens ervoor toegerust is te overleven in een geseculariseerde samenleving. Dat hij het klaar zou spelen om de zin uit zichzelf te putten in plaats van uit iets wat een opdracht belooft, en de beloning dat je die hebt vervuld. Daarvoor lijkt er domweg te veel druk te zijn komen staan op het ego, met alle gevolgen van dien. 

Denys zegt dat met het verdwijnen van een hiernamaals de druk op het nu groter geworden is, waarmee er 'leefstress' is ontstaan. Volgens Koerselman is er een disbalans ontstaan in de menselijke basisbehoeften aan geborgenheid, autonomie, status en competitie. Ook dat voert hij voor een deel terug op de secularisatie:

Het geloof gaf geborgenheid, en relativering. Nu de mens een individu is, alleen in een kale wereld, draait alles om erkenning. 

Het zou interessant zijn om een vergelijking te maken tussen Nederland en Europese landen die minder ontkerkelijkt zijn. Hoe zit het daar met de leefstress? En hoeveel mensen maken daar gebruik van social media?

Pruis koppelt eigenliefde aan zingeving. Als de zin van het leven niet te halen is uit een grotere opdracht, moet de mens de zin vinden in het eigen leven. Zij vermoedt dat wij daar eigenlijk niet geschikt voor zijn. Of ik dat met haar eens ben, weet ik (nog) niet. Het is in ieder geval een geluid dat je niet frequent hoort.

Omdat je het waard bent is een interessant boekje, dat ons aan het nadenken zet over de wereld waarin wij leven. En passant krijgen we ook nog heel wat van De la Rochefoucauld mee. Ook dat is mooi meegenomen. Laten we hem het slotwoord geven.

39
Eigenbelang spreekt allerlei talen, en speelt allerlei rollen, zelfs die van onbaatzuchtigheid.

49
We zijn nooit zo gelukkig of ongelukkig als we denken.

190
Alleen grote mannen hebben recht op grote tekortkomingen.

Wol (Aart Taminiau)

Aart Taminiau tekende en schreef een beeldroman over de neergang van een textielfamilie in Tilburg. Het boek bestaat uit louter pentekeningen, zonder het gebruik van een steunkleur. Ik schreef daarover voor Literair Nederland.

De dreiging van het duister

De graphic novel Wol van Aart Taminiau geeft al bij de eerste keer doorbladeren een fraaie aanblik: een kloek, gebonden boek met fijne pentekeningen. Bij dat doorbladeren valt ook op dat de rechterkant van elke dubbele bladzijde een zwarte achtergrond heeft. Ook de tekeningen zijn in dat gedeelte donker. In de loop van het boek neemt het zwart een steeds groter deel van de pagina in beslag.

Het verhaal behelst de nadagen van de Van Mergaerts, een aanzienlijke familie in Tilburg, die een positie heeft in de wolhandel. Zoals de pater familias in het boek zegt tijdens een toespraak: ‘Onze familie is het bedrijf en het bedrijf is onze familie.’

De wol komt van een schapensoort met een zwarte kop, de Scottish Blackface. Dat geeft de Van Mergaerts een voorsprong. En als op dat moment (we bevinden ons in de industriële revolutie) er een machtige machine in gebruik wordt genomen, de zogeheten totaalmachine, is het optimisme enorm.

We kijken als lezer mee met neef Alphons, die terugkeert in de familie. Zijn vader heeft met de familie gebroken en als Alphons terugkeert, stapt hij vanuit het duister in het licht. Maar zo licht blijkt de oude en tegelijkertijd nieuwe omgeving niet te zijn.

De totaalmachine wordt met veel tamtam in gebruik genomen, maar de tekeningen van het binnenste van de machine bevinden zich steeds in het donkere gedeelte van de bladzijde. Van daaruit wordt het donkere deel al snel groter.

Het spel met licht en donker speelt Taminiau geraffineerd. Hoe duister de tekeningen in het donkere gedeelte ook zijn, Taminiau is wel blijven tekenen met zijn pennetje. Hij gebruikt niet een penseel om zwarte vlakken aan te brengen, maar beperkt zich tot dichter wordende arceringen. De zwarte randen om de kaders bepalen voor een groot deel het zwarte van die passages.

De rest van de recensie lees je hier.

Hoor nu mijn stem (Franca Treur)

Franca Treur heeft in haar debuut Dorsvloer vol confetti uitvoerig geschreven over het milieu waarin ze is opgegroeid: een orthodox christelijke plattelandsgemeenschap. Blijkbaar was ze daar nog niet klaar mee, want ze neemt het onderwerp opnieuw onder handen in haar roman Hoor nu mijn stem. Tot mijn plezier, trouwens.

Geraldina (Ina) Wisse groeit, net als Kathelijne in Dorsvloer, op in een reformatorisch gezin in Zeeland: bij haar opa en diens zusters tante Ma en tante Sjaan. Tante Ma is 'bekeerd' en voor de jonge Ina is ze een voorbeeldfiguur. De verhaallijn over Ina, die zich in het verleden afspeelt wordt in de ik-vorm verteld.

Later zal Ina gaan studeren en nog later zal ze bij de radio gaan werken. Ze noemt zich dan Gina en interviewt gasten bij het programma 'Kennis & Kunde'. Haar verhaal wordt in de even hoofdstukken in de zij-vorm verteld. Dat schema houdt Treur strak aan. Deze periode, waarin Ina/Gina geconfronteerd wordt met een andere wereld dan de haar bekende is nieuw in vergelijking met Treurs debuut.

Opa overlijdt en de tantes worden oud. Gina keert terug naar het huis van haar jeugd, omdat tante Sjaan 'op haar uiterste' ligt. Ze is dan al opgenomen in een verzorgingshuis. Met tante Ma blijkt het overigens ook niet goed te gaan. Gina verzorgt haar.

Gina heeft zich ontwikkeld van het milieu en het geloof van haar jeugd af, maar ze is nu weer terug op het beginpunt. Van die ontwikkeling weten de tantes niets af; Gina heeft de wereld waarin ze opgegroeid is en de wereld waarin ze terechtgekomen is altijd zoveel mogelijk gescheiden gehouden. Als ze terug is, denkt ze:

In dit huis had nog nooit een stem uit de ether geklonken, nooit een andere dan de stem van God.
Ze was weer terug bij af.  

Voor een goed doel heeft Gina haar haar af laten knippen. Daarom draagt ze een pruik. Die wordt in de loop van het verhaal een symbool van het ophouden van de schijn. Pas als tante Ma overleden is, zet Gina haar pruik af, alsof ze dan pas kan laten zien wie ze werkelijk is. Ook dan pas kan ze zeggen dat ze van tante Ma houdt. Ze is zich in de loop van haar leven ook bij tijden aan haar oudtante gaan ergeren.

Zoals al gezegd: Franca Treur houdt een strakke opbouw aan, die ook inhoudelijk verantwoord is: doordat Gina terugkeert naar de plaats van haar jeugd, wordt ze bepaald bij haar vroegere leven. Binnen het heden speelt het verleden een onontkoombare rol. Ze wordt gedwongen om over zichzelf na te denken, vooral ook omdat haar relatie met Jean-Paul net afgelopen is.

Als Jean-Paul voor iemand anders had gekozen, betekende dat dat hij bezig was haar te vergeten. Maar als zij vergeten was, wie was ze dan nog?

Als interviewster is Gina behoorlijk succesvol, maar nu ze een tijdje niet beschikbaar is, lijkt er meteen gezaagd te worden aan de poten van haar stoel. Die verhaallijn laat Treur nogal versloffen. Gina ziet op een gegeven moment dat ze op haar telefoon de datalimiet heeft bereikt en dan laat ze ook verder het contact met de radiowereld achterwege. Dat is niet zo geloofwaardig.

Zelfbeeld

Gina denkt niet zo positief over zichzelf. Ze ziet zichzelf als een aanstelster en zo zag ze zich al vanaf haar jeugd. In die lijn zit nog een plotje, als ze tot de ontdekking komt dat ze zichzelf die aanstellerij aangepraat heeft.

Afgezien van de aanstellerij heeft Gina geen hoge dunk van zichzelf. Met betrekking tot God denkt ze al in haar jeugd:

Diep in mijn achterhoofd was er altijd dat knagende besef dat Hij mij nooit zou vergeven omdat Hij mij niet moest. Ik begreep dat heel goed. Ik moest mezelf ook niet.

Volgens het geloof waarin Gina is opgegroeid is er weinig goeds in de mens; die is immers geneigd tot alle kwaad en zelfs als het de mens zou lukken zonder zonden te leven, dan is hij nog maar een onnutte dienstknecht die alleen maar doet wat hem opgedragen is. Maar de mens schiet altijd tekort en zal altijd zonde op zonde stapelen. Die opvatting zal zeker debet geweest zijn aan het zelfbeeld dat ze ontwikkeld heeft.

Ook in relatie speelt dat Gina parten. Over een eerdere vriend, Gerard, vertelt Gina bijvoorbeeld:

Ik had lang over hem nagedacht en geconcludeerd dat ik van hem hield met een mengsel van medelijden en minachting, voortgekomen uit zijn betrouwbaarheid en zijn goedheid, die ik beide niet verdiende want zelf was ik betrouwbaar noch goed.

Geloof

Tijdens haar studie verliest Gina haar geloof. Of, zoals het in Hoor nu mijn stem staat:

Nee, ze had het geloof niet verloren, ze had het afgelegd. Of liever: het had haar verloren. (...) Ze was nog nooit zo opgelucht en tegelijkertijd gedeprimeerd geweest.

Ook als ze het geloof al kwijt is, spreekt ze nog over haar ziel. Met betrekking tot Jean-Paul:

Hij voorzag in de behoeften  van har ziel. De leegte in haar onderbuik kon niet door hem - of door welke man dan ook- worden opgevuld.

Het lijkt me te simpel om de leegte te zien als de plek die eerder het geloof heeft ingenomen. Het heeft ook te maken met hoe Gina zichzelf ziet: als iemand 'die het altijd weer verklootte'. Het geloof speelt een belangrijke rol in het boek, maar misschien is het belangrijker dat Gina uiteindelijk de onechtheid aflegt en nog meer zichzelf durft te zijn, zowel haar afkomst, haar achtergrond, omarmend, als wat ze nu is en wil.

Misschien geldt uiteindelijk voor haar wel, wat ze zegt over de schrijfster die ze interviewt: dat die een houding heeft die op een verontrustende manier omarmend is. Je kunt je afvragen of die schrijfster niet ook stiekem iets van Franca Treur wegheeft. De schrijfster legt overigens  verband tussen schrijven en religie:

Als je fictie schrijft, ben je bezig je een andere wereld voor te stellen, zei de schrijfster. Dat is het begin van religie. En de lezer is bezig betekenissen toe te kennen aan een verhaal. Ook dat vond ze een religieuze activiteit.

Dat klopt met hoe Gina de literatuur ervaart:

Literatuur lokte met de belofte haar iets terug te kunnen geven dat ze zelf was kwijtgeraakt.

Misschien is dat wel iets wat steeds terugkomt: Gina moet zich een nieuw leven verwerven na haar opvoeding, waarin ze alleen zicht heeft gehad op een klein wereldje. Ze wint nieuwe werelden, nieuwe inzichten, maar moet daardoor ook een wereld achter zich laten. Ze houdt de werelden gescheiden. Pas aan het eind van het boek lijkt die scheiding opgeheven te worden. Wat overigens niet wil zeggen dat alles nu gemakkelijk zal zijn. Het lukt haar in de slotzin al niet om naar het gezicht van tante Ma te kijken. Er is nog veel waarmee Gina aan de slag moet.

Hoor nu mijn stem is een interessante roman, die bovendien beter geschreven is dan Dorsvloer vol confetti. In de korte stukjes uit X en Y (zie de link onderaan) moest Treur to the point zijn. Dat heeft haar stijl vaart gegeven, waarbij ze vaak personages kernachtig weet te typeren:

Ze (...) had een gezicht dat je moeilijk kon onthouden. Maar je onthield haar motoriek, ze leek een beetje te zweven.

Tale Kanaäns

De constructie is ook hechter en dat is aangenaam. Verder vond ik het heerlijk hoe Franca Treur de reformatorische wereld weet op te roepen. Dat gebeurt in sterke mate door de taal die verwijst naar de tale Kanaäns, een taal doorspekt met bijbelteksten en vaste uitdrukkingen die voor buitenstaanders een soort geheimtaal vormen, maar het volk dat het geklank kent, weet meteen wat er bedoeld wordt.

Als Gina gaat studeren, bijvoorbeeld:

Ik hoor hier niet, dacht ik toen ik de collegezaal binnenliep, met mijn gedoopte voorhoofd. 

In gedachten hoor ik  nog de dominees die zeiden dat het verschrikkelijk is om met een gedoopt voorhoofd verloren te gaan.

En ook dit citaat riep meteen van alles wakker:

Zo hadden de tantes altijd geleefd, gegeten, gebreid, gebeden, in een tempo dat Gina nu heel onwaarschijnlijk voorkwam. Buiten dat leven was geen leven, maar een eeuwig zielsverderf, bestaande uit computers en amusement.

 Meteen was de passage terug uit het gedicht dat de dominees graag citeerden:

Geef mij Jezus, of ik sterf.
Buiten Jezus is geen leven,
maar een eeuwig zielsverderf.

Nog een voorbeeld: Opa ligt op sterven en Ina zit bij hem.

Aan mijn pols tikte mijn horloge zijn genadetijd voorbij.

De genadetijd, ook wel 'het heden der genade' genoemd, is de tijd dat we leven. Dan is er nog gelegenheid om tot bekering te komen, wat overigens geen verdienste is, maar genade. Tijdens het leven kunnen we die genade nog deelachtig worden. Daarna is het voor eeuwig te laat.

Dat soort subtiele verwijzingen naar de tale Kanaäns heeft Franca Treur voortdurend. Om de kritiek uit de hoek van reformatorische christenen maar voor te zijn: daarin zit geen spot, maar iemand die in orthodox-christelijke kring is opgegroeid, heeft zich die taal zo eigen gemaakt, dat het onnatuurlijk zou zijn om andere woorden te kiezen.

Met Hoor nu mijn stem heeft Franca Treur een mooi boek aan haar oeuvre toegevoegd. Doordat ik er veel uit herken, kan ik er misschien nog minder objectief over oordelen dan gewoonlijk het geval is. Dat is dan maar zo. Het is altijd goed om zelf het boek (te kopen en) te lezen, om te zien of je in het oordeel van een recensent mee kunt gaan. Naar de boekhandel dus!


Eerder schreef ik over X en Y en De woongroep, beide ook van Franca Treur.