De samoerai (Shusaku Endo)

Het zijn uitzonderingen: literaire werken van buitenlandse auteur die hier besproken worden. Het lukt me al niet om de Nederlandse literatuur een beetje goed bij te houden en als ik ook de buitenlandse erbij neem, overvalt mij misschien helemaal een gevoel van neerslachtigheid.

Twee jaar geleden besprak ik De opwindvogelkronieken van Haruki Murakami. Het was een cadeau van een leerling, dus ik kon (en wilde) er niet onderuit om het te lezen en als ik het lees, schrijf ik er ook over. Met plezier gedaan.

Onlangs stuurde een uitgeverij mij zomaar De samoerai van Shusaku Endo. Over Endo wist ik niets; alles wat ik over hem weet, heb ik opgezocht, of gevonden op een flaptekst van deze roman.

Endo (1923 - 1996) behoorde in Japan tot een minderheid: hij was namelijk katholiek. Dat katholicisme, of, breder, het christelijke geloof komt ook voor in De samoerai. Het boek verplaatst ons naar het verleden: 1613. Pedro Velasco is een fransiscaner monnik, die Japans spreekt en daarom geregeld als tolk gevraagd wordt. Het is hem een doorn in het oog dat de dominicanen in Japan alle aandacht voor zich opeisen.

Handelsmissie

Hij stelt voor dat er een handelsmissie van Japan naar Mexico zal vertrekken. Als er handelsbetrekkingen aangegaan kunnen worden tussen deze twee landen, zal Velasco een goede beurt maken. Hij hoopt dat hij daarna tot bisschop van Japan benoemd zal worden.

Met hem gaan vier Japanse gezanten (met hun bedienden) mee, waarvan er een, de samoerai Hasekura Rokuemon, de samoerai uit de titel, de leiding heeft. Daarnaast reizen er Japanse kooplui mee. Zij laten zich uiteindelijk dopen, omdat ze het idee hebben dat dat voordelig voor hen zal zijn.

Via Mexico gaat de reis door naar Spanje en daarna zelfs naar Rome. Velasco en de Japanse gezanten doen er alles aan om de missie te laten slagen. De gezanten zijn ooit hun land kwijtgeraakt en wonen in een moerassig gebied. Als de missie lukt, is er kans dat zij de landgoederen terugkrijgen. Ook de gezanten gaan over naar het christelijke geloof, in de hoop dat dat een goed einde van de reis zal bevorderen.

Kajafas

Wat betekent geloof? Mensen gaan uit opportunisme over tot het christendom en de missionaris is meer bezig met de nieuwe status die misschien in het verschiet ligt, dan met zijn relatie met God. Tekenend is ook het gesprek dat er plaatsvindt in Rome. Velasco houdt een vurig pleidooi tegenover kardinaal Borghese, om zich te bekommeren om de afgedwaalde schapen in Japan. Maar Borghese zegt dat hij zich vooral moet bekommeren om het belang van de kudde. Men heeft in Rome een organisatie draaiende te houden.

Velasco vergelijkt de kardinaal met de hogepriester Kajafas die vond dat het beter is dat er één mens voor het volk sterft dan dat het hele volk ten onder gaat. Volgens Borghese kan hij niet anders: 'Maar zolang ik verantwoordelijk ben kan ik niet anders dan Kajafas' houding aannemen tegenover de gelovigen in Japan. Maar... ik zou niet graag willen dat u denkt dat mijn hart vrij is van verdriet en wroeging. Iemand moet de last van die marteling dragen.'

Borghese wast niet zijn handen in onschuld. Hij weet dat hij vuile handen maakt, maar hij neemt de verantwoordelijkheid op zich.

Uiteindelijk blijkt de hele missie tevergeefs. De christenen worden vervolgd in Japan en die vervolgingen zijn erger geworden sinds de aanvang van de reis. Er is geen enkele aanwijzing dat Japan werkelijk toenadering wil. Dat wil zeggen dat de misschien al vanaf het begin geen enkele kans van slagen heeft gehad.

Zinloosheid

Dat zou je tragisch kunnen noemen, maar toch zijn de deelnemers aan de missie niet alleen maar teleurgesteld. Je zou kunnen zeggen dat ze door de confrontatie met de zinloosheid naar het geloof toe trekken. Juist als ze net zo goed hun streven op kunnen geven, houden ze zich vast aan het doel dat ze gesteld hebben. Daarbij valt het eigenbelang weg. Zowel Velasco als Hasekura wordt gedreven door iets wat groter is dan de eigen persoon.

Het duurde even voordat ik in het verhaal van De samoerai raakte en aanvankelijk vond het boek vooral interessant omdat het ging over plaatsen en tijden waarover ik eigenlijk niets wist. Het verder lezen ging met hobbels, veroorzaakt door de omstandigheid dat ik terechtkwam in examen- en correctiedrukte op school, waardoor ik geen ruimte in mijn agenda had om te lezen en zeker geen rust in mijn hoofd om mij aan een roman te zetten.

In de loop van het boek kreeg het verhaal me te pakken, zeker bij het beklemmende einde, waarover ik niet zo veel kan vertellen, omdat ik de plot niet wil weggeven.

Opmerkelijk is dat een auteur met een christelijke achtergrond een beeld geeft van het christelijke geloof waarin het niet lijkt te gaan om een dieper inzicht, een verbondenheid met het hogere of leidraad in het leven, maar voor om opportunisme en oppervlakkigheid.

Uiteindelijk blijkt het geloof kracht en richting te geven. Gelukkig legt Endo niet uit hoe dat nu mogelijk is. Hasekura snapt zelf ook niet dat hij zich wendt tot een geloof waarvan de vertegenwoordiger, wiens beeld hij geregeld aan kruisen ziet, niets aantrekkelijks heeft voor hem.

De samoerai bedacht ineens dat die man in vreemde landen 'Heer' genoemd werd, en dat hij nooit begrepen had waarom. Het enige wat hij wist was dat het lot hem niet met een koning van deze wereld samengebracht had, maar slechts met een man die veel weg had van de vagebonden die soms in het moerasland kwamen bedelen. 

Harekura maakt een irrationele (of bovenrationele) keuze en blijft daarbij. Of misschien maakt hij niet eens een keuze, maar gebeurt het hem gewoon

Vooral het slot van de roman maakt indruk, waar de personages doorgaan op de weg zie hebben ingeslagen, al kunnen ze weten dat die weg doodloopt en dat ze er niet goeds van te verwachten heben. Alle personen hebben een roman lang en een groot deel van hun leven lang, gestreefd. Hasekura had zich al verzoend met het leven in het moerasland, maar hij wilde wel de missie tot een goed einde brengen. Uiteindelijk is hij het willen voorbij en ondergaat hij wat het lot voor hem in petto heeft en aanvaardt het.

Japans

Dat de auteur Japans is, blijkt natuurlijk uit de onderwerpkeuze en waarschijnlijk ook wel uit de manier waarop de personages omgaan met teleurstellingen. Een van de gezanten kan de schande van een mislukte missie niet dragen en pleegt zelfmoord.

Ook de rol die familie speelt, is onwesters. De oom met zijn opvattingen is belangrijk in de familie, al is Hasekura het niet altijd met hem eens. De reis duurt verschillende jaren en af en toe denkt de samoerai aan vrouw en kinderen, maar minder dan je zou verwachten en het weerzien bij zijn thuiskomst, wordt nauwelijks beschreven.

Endo is ongetwijfeld een schrijver van formaat. Dat ik geen plannen heb om meer van hem te lezen, Stilte bijvoorbeeld, heeft niets te maken met de kwaliteit van zijn werk, maar meer met de beperkingen die ik me noodgedwongen moet opleggen. Nu maar weer over naar de Nederlandse literatuur.

Titel: De samoerai
Auteur: Shusaku Endo
Uitgever: Kok
Utrecht 2018; 336 blz. € 15,00