Zoals de oplettende lezertjes wel weten, om het maar eens Toonderiaans te zeggen, lees ik redelijk wat recente Nederlandse literatuur, met wat oudere literatuur ertussendoor. Naast de strips en de jeugdliteratuur. Daarnaast lees ik van tijd tot non-fictie en daar is geen peil op te trekken. Soms loop ik tegen een werk aan en interesseert het mij ineens. Onderaan zal ik links opnemen naar besprekingen van non-fictie.
Er ligt ook nog non-fictie op mijn bureau, dus daar kun je alvast naar vooruitkijken: de biografie van Betje Wolff (door Marita Mathijssen), een boek over hoe het protestantisme het Nederlandse zelfbeeld mede heeft gevormd (door Janneke Stegeman en Saskia Pieterse), een boek over de biblebelt (door Jonah Falke). En onlangs las ik een boek over de Wormshoef in Lunteren (door Henrico Hendriksen), waar in de oorlog de SD gevestigd was.
Van Wijngaarden
Deze keer een heel ander boek: Vlucht of avontuur? Hoe architect Martinus Cornelis van Wijngaarden als 'oneerlijk mensch' verdween, in de Boerenoorlog belandde en zichzelf opnieuw uitvond, geschreven door Rob de Kam. De architect Van Wijngaarden (1855 - 1923) deed bij mij geen enkel belletje rinkelen, maar dat hij iets te maken had met de Boerenoorlog leek me interessant en die markante kop van hem op de voorkant van het boek zal ook wel meegeholpen hebben om mijn interesse te wekken.
Je kunt niet alles lezen en het is er nooit van gekomen dat ik het grote boek over de Boerenoorlog, door Martin Bossebroek, ging lezen. Dat moet ik misschien nog ooit gaan doen. Als kind heb ik wel wel de jeugdboeken van Penning gelezen, die ik niet meer durf te herlezen, omdat ik denk dat ik ze nu behoorlijk fout zou vinden. Ze hebben trotse titels als De Leeuw van Modderspruit en De Held van Spionkop.
Maar goed, ik vroeg Vlucht of avontuur? aan en uitgeverij Verloren was zo vriendelijk het te sturen. Ik heb het met veel interesse gelezen.
Martinus Cornelis van Wijngaarden is de overgrootvader van de auteur, Rob de Kam, dus het is niet zo gek dat die laatste interesse heeft in zijn familiegeschiedenis. Bovendien was Van Wijngaarden iemand die niet alleen lokale, maar ook regionale bekendheid had voordat hij naar Zuid-Afrika vertrok.
Oudewater
Van Wijngaarden woonde in Oudewater, waar hij architect was. Hij heeft bijvoorbeeld scholen, kerken en een molen op zijn naam staan in bijvoorbeeld Oudewater, Woerden, Gouda en Schoonhoven. De Kam gaat al die projecten na. Niet alle gebouwen staan er nog.
Verder was Van Wijngaarden meelevend lid van de Gereformeerde Kerk. Daar duikt de Kam ook in en haalt details naar boven die mij als leek nog niet bekend waren. Aanvankelijk hadden vooral de notabelen het voor het zeggen in de kerk, maar de kleine luyden krijgen in de jaren tachtig van de negentiende eeuw meer inspraak. Het betreft overigens alleen de mannelijke leden die belijdend lid zijn en en niet van de bedeling leven. Die laatste toevoeging verraste mij.
Doleantie
Wat betreft die jaren tachtig: dat was de tijd van de Doleantie, onder aanvoering van Abraham Kuyper. Van Wijngaarden heeft dan als diaken zitting in de kerkenraad van de Nederlandse Hervormde gemeente in Oudewater. Dominee Winckel en enkele kerkenraadsleden worden geschorst wegens hun bezoek aan een Gereformeerd Kerkelijk Congres in Amsterdam. Winckel gaat daarna mee met de Doleantie en alle kerkenraadsleden op één na volgen hem. De verhoudingen in Oudewater raken danig verstoord. De toch ook redelijk orthodoxe Margadant blijft bij de Hervormde kerk en speelt een kwalijke rol bij het aanzetten van de tegenstellingen.
De koppige Van Wijngaarden speelt ook nog een rol bij het stroef verlopen van de kerkelijke ontwikkelingen ter plaatse: hij weigert het boekhoudarchief over te dragen aan zijn opvolger.
Kindersterfte
In het licht van de wereldgeschiedenis stelt Van Wijngaarden niet bijzonder veel voor, maar wie in zijn leven duikt, komt allerlei zaken tegen die historisch interessant zijn. Niet alleen de kerkscheuring, maar ook de kindersterfte die in die tijd in Nederland hoog was. Martinus Cornelis en zijn vrouw Cornelia krijgen tien kinderen, waarvan er slechts vijf ouder worden dan 1 jaar. Tussen 1841 en 1874 was de kindersterfte het grootst in de provincies Utrecht, Noord- en Zuid-Holland en Zeeland. In de laatste twee provincies lag het percentage in die jaren boven de 25 procent. Gegevens daarover zijn terug te vinden bij het CBS, in het artikel 'Zuigelingensterfte per gemeente in Nederland, 1841 - 1939', door Peter Ekamper en Frans van Poppel.
De Kam haalt uit de gegevens dat juist in Oudewater de kindersterfte hoog is. Hier overlijdt ruim 47 procent van de kinderen nog in het eerste levensjaar. In de cijfers zijn alleen de levend geboren kinderen meegenomen. Dat vrouwen al snel na de bevalling weer aan het werk moesten en dat baby's dan geen borstvoeding kregen maar een slechter alternatief heeft bijgedragen aan de droevig stemmende cijfers.
Wethouder
Van Wijngaarden was verder actief in zijn burgerlijke gemeente. Zo was hij van 1889 tot 1896 wethouder van Oudewater. Het college moet in de vergadering soms zaken bespreken die nu buiten ons blikveld vallen. Zo is er geregeld gedoe om de hondenbelasting. De baasjes hebben de neiging om hun hond ten onrechte op te geven als trekhond, waardoor het beestje in een lager tarief valt.
In het college doet Van Wijngaarden ook zijn best om de positie van het christelijk onderwijs te verdedigen. De financiële gelijkstelling van het openbaar en bijzonder onderwijs zou pas in 1917 totstandkomen.
Transvaal
Op 4 augustus 1896 verdwijnt Van Wijngaarden uit Oudewater. De reden daarvan laat ik nog even in het midden, zodat er nog iets overblijft waarnaar toekomstige lezers nieuwsgierig kunnen zijn. De architect laat zijn gezin achter en duikt weer op in Transvaal. In de Eerste Boerenoorlog (1880 - 1881) is Transvaal onafhankelijk geworden, nadat het in 1877 door de Britten geannexeerd was. Maar de Tweede Boerenoorlog, van 1899 tot 1902, was veel groter.
Van Wijngaarden verhuist niet alleen naar Zuid-Afrika, hij vraagt ook naturalisatie aan en wordt Zuid-Afrikaan. Hij is werkzaam bij het Departement van Publieke Werken als opzichter en tekenaar. Hij strijdt niet mee in de oorlog, maar zet zich wel in voor de goede zaak. Zo heeft hij het plan om een kaart te laten drukken waarop de oorlogshandelingen aangegeven kunnen worden. De opbrengst van de kaart zal ten goede komen aan 'verminkte krijgers'.
Komatipoort
In 1899 wordt Van Wijngaarden als wachtmeester gestationeerd in Komatipoort vlak bij de grens met Portugees Oost-Afrika, dat later Mozambique zal heten. Hij houdt een dagboek bij, wat een mooie bron is Van Kam. Die heeft op veel plekken informatie gezocht (of laten zoeken, door wie hij zijn 'archiefengel' noemt), maar hij erkent dat de beperkte beschikbaarheid van de bronnen voor enige kleuring kan zorgen. De indruk is dat Van Wijngaarden stipt en onkreukbaar was en moeilijk van zijn stuk te brengen.
De oorlog gaat ook Komatipoort niet voorbij en Van Wijngaarden blijft lang op zijn post. Als het niet langer meer gaat, ontkomt hij naar Lourenço Margues, het latere Maputo. Vandaar gaat hij weer terug naar Nederland, waar hij een uitvinding op zijn naam schrijft en weer wat gaat bouwen.
Martinus Cornelis van Wijngaarden heeft geen schokkende invloed gehad op de loop van de geschiedenis, maar hij was een kleurrijk mens en aan de hand van zijn leven komt heel wat van de geschiedenis voorbij. Het boek van Rob de Kam geeft zo niet alleen een beeld van een boeiend leven, maar ook een beeld van de tijd waarin Van Wijngaarden leefde en van wat dat betekende voor zijn persoonlijk leven.
Hans Werkman, biograaf van Willem de Merode en J.K. van Eerbeek, heeft wel eens beweerd dat ieder mens en biografie verdient. Daar valt iets voor te zeggen: elk leven waarin je je verdiept wordt interessant. Dat De Kam zich ingraaft in het leven van zijn overgrootvader is niet zo vreemd. Ik ben blij dat hij er een boek van gemaakt heeft en met anderen deelt wat hij boven water gehaald heeft, zodat we niet alleen een beeld krijgen van de persoon, maar ook meer te weten komen over verschillende onderwerpen die actueel waren in de tijd van Van Wijngaarden leefde.
Vlucht of avontuur? bevat een handig namenregister, landkaarten en een literatuurlijst. Daarin heb ik maar een enkel ongerechtigheidje gezien: op bladzijde 125 wordt verwezen naar een publicatie van Penning (1903), maar dat boek ontbreekt in de lijst van geraadpleegde literatuur, als ik het goed heb gezien.
Verder zijn er behoorlijk wat afbeeldingen. Van documenten (verschillende paspoorten, 'brieven van naturalisatie' en een patent-oorkonde) maar ook foto's van Wijngaarden, van gebouwen die hij getekend heeft en van een parade van de Britse troepen in Komatipoort.
Rob de Kam, Vlucht of avontuur? Hoe architect Martinus Cornelis van Wijngaarden als 'oneerlijk mensch' verdween, in de Boerenoorlog belandde en zichzelf opnieuw uitvond. Uitg. Verloren, 2024. 172 blz. € 20,-
Ook deze recensie heb ik weer met plezier gelezen. De boerenoorlog van Martin Bossenbroek is overigens een geweldig boek.
BeantwoordenVerwijderenDank, Coen. Dat boek van Bossebroek wil ik eigenlijk nog wel een keer lezen.
Verwijderen