De Veluwe gereformeerd (Jos de Weerd)

Toen ik in de tweede klas van de lagere school zat, wilde ik heel graag al in de derde zitten: dan kreeg je vaderlandse geschiedenis! Het was de tijd nog van de wandplaten en de heldenverhalen. Nog steeds heb ik een zwak voor verhalen uit het verleden. Het is een soort land dat je je voor kunt stellen, maar waar je nooit naar toe kunt. Dat maakt het extra aantrekkelijk.

Lange tijd slikte ik alles wat ik over het verleden hoorde of las voor zoete koek. Ik had het idee dat het over feiten ging en niet over interpretaties. In de loop der jaren kwam ik er wel achter dat de visie van het geschiedenisboek Zoals Gods vinger schrijft niet de complete waarheid en misschien zelfs niet de waarheid is. 

Geschiedenis van Nederland is lange tijd vooral de geschiedenis van Holland geweest en dan nog vooral de stedelijke geschiedenis. De kennis over wat er in de rest van Nederland, en zeker op het platteland gebeurde, is nog steeds gebrekkig. Maar gelukkig wordt er hard aan gewerkt om die kennis aan te vullen. Daarom was ik ook zo blij met een boek als De hoeve en het hart van Enny de Bruijn en ook met het boek dat nu voor me ligt, De Veluwe gereformeerd van Jos de Weerd. 

Het verhaal van de reformatie wordt meestal als volgt verteld: Luther spijkert in 1517 zijn stellingen aan de deur van de kerk en daarna gaat de zaak aan het rollen. In mijn jeugd las ik veel protestantse kinderboekjes over de Tachtigjarige Oorlog, waarin elke geus een held was en elke katholiek (of Spanjaard) een schurk. Simpele verhalen werken vaak goed. Maar kloppen ze ook?

De Veluwe in de zestiende eeuw

Jos de Weerd heeft onderzoek gedaan naar de situatie op de Veluwe in de periode van 1500 tot 1600. Op dat moment was de Veluwe dunbevolkt. In Arnhem woonden bijvoorbeeld maar 5500 mensen, de omvang van wat we nu een klein dorp zouden noemen. In 1820 had Arnhem 9000 inwoners en daarna ging het snel. In 1859 waren dat er al bijna 24.000 (bron). 

Arnhem was weliswaar een stad en was ook bemuurd, maar verschilde nog behoorlijk van steden zoals we die nu kennen. Andere belangrijke plaatsen op de Veluwe waren Harderwijk (3000 inwoners), Wageningen, Elburg en Hattem (elk 1000 inwoners). Vooral de rand van de Veluwe was bewoond. 

Het onderzoek dat Jos de Weerd verricht heeft, is indrukwekkend van omvang. Hij heeft bijvoorbeeld veel oude kaarten bestudeerd om erachter te komen waar kapellen, kerken en kloosters stonden. Die kaarten zijn niet altijd makkelijk te lezen. Uit het bijgeleverde illustratiemateriaal kon ik als leek niet altijd wijs worden. 

Kerstening

De kerstening van de Veluwe is een langdurig proces geweest. Kapellen werden soms gebouwd op voorchristelijke ('heidense') cultusplaatsen. De plekken kregen zo een nieuwe interpretatie, wat niet betekent dat de oude dan verdween. Bij alles wat De Weerd beweert, heeft hij plaatselijke voorbeelden. Die concretiseringen onderbouwen niet alleen zijn verhaal, maar maken het boek ook leesbaarder: je kunt je beter voorstellen hoe gebruiken plaatselijk veranderden. 

Van elke plaats heeft De Weerd onderzocht welke parochiekerken, kerken en kapellen er stonden, wie de pastoors, kapelaans en altaristen waren en wie het recht had om een pastoor ter benoeming voor te dragen (het collatierecht). Het is een schat aan informatie die in een bijlage van maar liefst ruim honderd pagina's is opgenomen. Zo heeft hij ook het grondwerk verricht voor eventueel verder plaatselijk onderzoek. 

In de zestiende eeuw gaat er in de Veluwe op geloofsgebied het een en ander schuiven. Er komt een inwendig, religieus revitaliseringsproces op gang. De stadsscholen spelen hierbij een rol, waarin docenten aandringen op het zelf lezen van de Bijbel en les geven in de brontalen. Er komt behoefte aan een goed opgeleide clerus. 

Vooral rond Harderwijk bevragen priesters en parochianen de geloofspraktijk. Daarbij krijgen ze niet altijd veel ruimte, omdat het Gelderse Hof geruchten van godsdienstige wanorde of nieuwlichterij aangrijpt om een strafzaak te beginnen. 

Beeldenstorm en geuzen

De ontwikkeling die gaande is komt in roeriger vaarwater door de Beeldenstorm in 1566 en de invallen van de geuzen in 1572. Dan komen de tegenstellingen op het gebied van kerk en religie naar boven en treedt er polarisatie op, vooral wat betreft de betekenis van de eucharistie. 

Er komt in 1566 een gerechtelijk onderzoek naar kerkelijke gebeurtenissen in Elburg, Harderwijk en Hattem. In 1572 valt het geuzenleger van graaf Willem IV van den Bergh de Veluwe binnen. Parochiekerken worden aangevallen door het rebellenleger en soms moet het misgerei ingeleverd worden. In Elburg, Ermelo en Nijkerk kunnen de geuzen rekenen op sympathie van de bevolking, maar op andere plaatsen verzet de bevolking zich tegen de protestantisering. 

Jan van Nassau

De religieuze vernieuwing die aan de gang is, wordt door de gebeurtenissen van 1566 en 1572 teniet gedaan. In 1578 wordt de gereformeerde Jan van Nassau tot stadhouder benoemd.  Volgens sommige geschiedschrijvers wordt het protestantisme aan veel mensen opgedrongen. De Weerd citeert Hille Ris Lamberts in zijn Geschiedenis van het katholicisme en Noord-Nederland (1947):

Het Gelderse proces is de schandelijkste episode van de Noord-Nederlandse protestantisering, een van de brutaalste vormen van minderheidsterreur en gewetensknechting. 

De Weerd laat zien dat dat toch wat genuanceerder ligt. In de Rijn- en IJsselstreek zijn er veel katholieke edelen die hun havezaten openstellen voor religieuze bijeenkomsten. Gereformeerde machthebbers claimen vaak wel de parochiekerk, maar hebben veel minder invloed op de religieuze periferie. In het buitengebied ontstaat er een katholieke herleving. De Weerd laat zien dat je niet zomaar kunt spreken over de reformatie van de Veluwe. Die verschilt van plaats tot plaats. 

Het proces is wel duidelijk. Aanvankelijk lijkt het vernieuwingsproces uit te lopen op een vernieuwde katholieke orde, maar door de Beeldenstorm en de invallen van de geuzen komen de zaken die geleidelijk aan het ontwikkelen waren ineens op scherp te staan, zeker na de benoeming van Jan van Nassau. Maar plaatselijk is er nog genoeg vitaliteit over in het katholieke volksdeel om hun religieuze praktijk in stand te houden. 

Degelijke studie

De Veluwe gereformeerd is een degelijke studie, met daarin uitgebreide uitstapjes, die het grote verhaal weer ondersteunen. Zo gaat De Weerd uitgebreid in op de gewelfschilderingen in de kerk in Harderwijk: wat is er afgebeeld en wat zegt dat over de theologische inzichten die men wil uitdragen? Ook is er een heel hoofdstuk gewijd aan de rol van de adel. 

Het is allemaal smullen voor degenen die in het onderwerp geïnteresseerd zijn. Over het algemeen is het boek van De Weerd redelijk leesbaar, al is zijn stijl niet altijd soepel. Verder was misschien een verklarende woordenlijst prettig geweest. Als een begrip (als collatierecht of wetsverzetting) een keer genoemd en uitgelegd is, wil dat niet zeggen dat de lezer het een aantal bladzijden later nog paraat heeft. 

Maar wie echt geïnteresseerd is, neemt kleine ongemakken voor lief. Voor haar of hem is er een enorme hoeveelheid nieuwe informatie beschikbaar die een hele eeuw regionaal inkleurt. Het moet een gigantisch werk geweest zijn en het is indrukwekkend hoe De Weerd het allemaal geordend heeft tot een helder beeld. Aanbevolen voor de liefhebbers.