De eerste nachtegaal gehoord (Rutger Schimmelpenninck)

Het is een bewering uit de losse pols, ik weet het, maar ik plaats hem hier toch: de Tweede Wereldoorlog krijgt de laatste tijd bijzonder veel aandacht. Alleen al dit jaar besprak ik boeken als Onbevrijd gevoel en Aan het einde van de oorlog en dat zijn nog maar twee van de recente boeken. Ik had ook De lange bevrijding van Nederland, Het kleedje voor Hitler of Liefdesbrieven van een kampbeul kunnen noemen. Ook dat zijn nog maar losse titels, maar misschien heeft iemand wel een lijstje gemaakt dat meer bewijskracht heeft. Op dat lijstje kun je ook het boekje van Rutger Schimmelpenninck zetten: De eerste nachtegaal gehoord. Dat heeft als ondertitel: Rutger Jan Eugen Schimmelpenninck (1892 - 1945) over zijn leven in het bijzonder tijdens de oorlog. 

Rutger Jan Schimmelpenninck was de opa van de auteur en degenen die op de lagere school nog degelijk 'vaderlandse geschiedenis' hebben genoten herinneren zich ook nog een andere Rutger Jan Schimmelpenninck. Die leefde van 1761 tot 1825 en was ooit raadpensionaris onder Napoleon. Het is de betovergrootvader van de Rutger Jan die centraal staat in De eerste nachtegaal gehoord.

Er zijn in de familie verwarrend veel mensen met de naam Rutger Jan of Rutger en de oma van de auteur heet ook nog Ruth. Niet alleen opa heet Rutger Jan, maar ook een oom draagt die naam. En de naam van Rutger Jan wordt vaak afgekort tot Rut. 

Duitse connectie

In de loop der jaren gebeurde het verschillende malen dat een Schimmelpenninck trouwde met een Duitse. Oma Ruth heette Von Meyster. Door die huwelijken raakte de Schimmelpennincks betrokken bij het Duitse bedrijfsleven. In de oorlog was dat IG Farben, dat ontstond na een fusie van enkele bedrijven, waaronder Hoechst. Ook in de biografie van Prins Bernhard komt IG Farben voor. Bernhard was directiesecretaris van de Parijse vestiging. Er zijn ook wel mensen die beweerden dat hij daar postzegels mocht plakken. Maar dat is een ander verhaal. 

Rutger Jan, opa dus, werd na de oorlog opgepakt en stierf al vrij snel. Aanvankelijk kreeg de auteur te horen dat de oorlog opa zo zwaar gevallen was. Pas veel later kwam hij erachter dat opa een eind aan zijn leven had gemaakt. 

In De eerste nachtegaal gehoord reconstrueert hij opa's leven en vooral diens leven tijdens de oorlog. Daarbij kon hij steunen op de agenda's van Rutger Jan en op een levensloop die opa geschreven heeft. De vader van de auteur, Lodewijk, schreef De familie Schimmelpenninck, herinneringen, anekdotes en samenhangen en oom Rutger Jan stelde zijn memoires op schrift. Daarin geeft hij een integraal verslag van wat er in de oorlog plaatsvond. Het waren wel schrijvers die Schimmelpennincks. 

s

Foto's

Verder is er bijzonder veel beeldmateriaal bewaard gebleven. Je zo frequent laten fotograferen zal voorbehouden geweest zijn aan mensen uit de gegoede stand, veronderstel ik. In ieder geval geven ook de vele in dit boekje opgenomen foto's een mooi inkijkje in de familie. 

De Schimmelpennincks hebben landgoederen en huizen, onder andere Huis Nijenhuis in Diepenheim. Daar kun je meer over lezen op Wikipedia. In het huis werd vanaf maart 1944 een deel van het ledenarchief van de NSB ondergebracht. Ook werden er Duitse soldaten ingekwartierd.

De familie Schimmelpenninck heeft verschillende Duitse connecties wat familieleden in een lastige positie brengt. Aan de ene kant ligt het voor de hand dat ze sympathie hebben voor veel wat Duits is, maar hoe heeft Rutger Jan zich in de oorlog opgesteld? Is zijn zelfmoord niet een soort schuldbekentenis? En hoe zat het met zijn lidmaatschap van de Aufsichtsrat van IG Farben? Kleinzoon Rutger duikt erin. 

Uit de eerste hand

In zijn levensloop schrijft Rutger Jan:

In den loop der jaren (in het bijzonder sinds 1929) heb ik de politieke ontwikkeling in Duitschland van zeer nabij kunnen volgen en heb ik de natuurlijke groei van het Nationaal-Socialisme als tegenwicht tegen het Communisme leeren begrijpen, al kan ik mij daarmede ook niet in alle opzichten vereenigen. Een feit is dat er op sociaal en economisch gebied heel wat is bereikt, dat voor dien tijd zonder ernstige revolutie onmogelijk scheen. 

In 1941 schrijft hij aan zijn zus Maximiliane (die met een Duitser getrouwd is):

Ik betreur het zeer dat ik niet 15 jaar jonger ben, want dan had ik me direct bij het Nederlandse legioen gemeld, dat hier wordt samengesteld om aan het oostfront mee te strijden. 

Rutger Jan schreef in het Duits aan zijn zus. Zijn kleinzoon vertaalde de brief. Hij komt tot de conclusie dat zowel opa als oma overtuigd nationaalsocialistisch is geweest. 'Beiden hebben geen afstand genomen van het antisemitisme dat inherent aan het nationaalsocialisme was.'

Gesprekken met Seyss-Inquart

Vier keer is Rutger Jan in gesprek geweest met Seyss-Inquart, de Rijkscommissaris van Nederland, een van de kopstukken van het regime, die in het proces van Neurenberg ter dood veroordeeld werd. Maar in die gesprekken pleitte hij juist voor vrijlating van enkele gevangenen. Er zijn aanwijzingen dat mede op zijn voorspraak de Indische gijzelaars uit Buchenwald in november 1941 terugkwamen naar een kamp in Nederland en dat jaarclubgenoten van zijn zoon Lodewijk (vader van de auteur), onder wie Daniël Mackay, eerder zijn vrijgekomen. 

Rutger Jan werd postuum berecht door een Tribunaal voor bijzondere Rechtspleging. Er werd geoordeeld dat hij zich gedragen had 'in strijd met de belangen van het Nederlandsche volk', maar er werd hem geen straf opgelegd. Zijn vrouw Ruth is veroordeeld tot hechtenis voor de duur van haar voorarrest, dat ongeveer twee maanden duurde, een boete van tweeduizend gulden en de verbeurdverklaring van haar radio. 

IG Farben

Aan IG Farben wijdt Rutger Schimmelpenninck een apart hoofdstuk. IG Farben was indertijd het grootste Duitse bedrijf en het vierde in de wereld. Vanaf 1933 is het bedrijf mee gaan doen met het naziregime. In 1938 werden alle Joodse werknemers ontslagen. Uiteindelijk bestond de helft van de 330.000 werknemers uit dwangarbeiders. Voor een deel kwamen die uit het buitenland (Arbeitseinszatz), maar onder hen waren ook krijgsgevangenen en gevangenen uit concentratiekampen. De dwangarbeiders zijn bijvoorbeeld ingezet bij de bouw van Auschwitz.

IG Farben produceerde brandstof, synthetisch rubber en grondstoffen voor munitie voor Hitlers oorlogsindustrie. Het gas Zyklon B, dat in de gaskamers werd gebruikt, werd geproduceerd door Degesch, waarin IG Farben een belang bezat van 42,5 procent. De Aufsichtsrat had geen beslissende stem in het beleid van IG Farben, maar Rutger Jan moet op de hoogte zijn geweest van wat er speelde en heeft zich niet teruggetrokken, maar is lid van de raad gebleven zo lang hij kon. 

Rutger Schimmelpenninck heeft met zijn boekje een mooi beeld gegeven van een man en een familie in oorlogstijd en hij geeft helderheid over de positie van IG Farben in oorlogstijd. Daar is weinig op aan te merken, of het moet zijn dat hij soms woorden die aan elkaar geschreven behoren te worden geregeld als losse woorden schrijft (tot aan 'de zelfde' aan toe). Soms zijn dat citaten, maar de vraag is of hij die steeds goed heeft overgenomen. Van een briefje staat ook het origineel afgedrukt. Daarop staat het woord 'ideologieënstrijd', maar Rutger neemt het over als twee woorden. 

Daarmee wil ik overigens niets zeggen over de inhoudelijke betrouwbaarheid van het boekje. Dat is volgens mij in orde. 

Titel

De titel is ontleend aan de agenda van Rutger Jan van 1945, waarin hij dagboekachtige aantekeningen maakte. De laatste notitie voor zijn dood is van 17 april 1945: 'Dinsdag. Eerste nachtegaal gehoord.' We krijgen die agenda compleet te lezen en dat is wel veel. Het laat de historische betrouwbaarheid zien, maar voor de gemiddelde lezer had het misschien volstaan om wat krenten uit pap te halen. Verschillende keren staan er puntjes in de tekst. Een enkele keer staat daarbij dat de oorspronkelijke tekst onleesbaar is. Geldt dat ook voor de andere woorden (passages?) die door puntjes vervangen zijn? Dat had wel duidelijk gemaakt kunnen worden. 

Voor de familie is De eerste nachtegaal gehoord natuurlijk een belangrijke studie. Maar is het boek ook van belang voor een bredere groep lezers?

Ik ben geneigd die vraag bevestigend te beantwoorden. In de eerste plaats heb ik dit boekje met interesse gelezen. Als je het breder wilt trekken, laat het ook zien hoe in de oorlog vanzelfsprekende loyaliteiten niet meer vanzelfsprekend waren. Voordat de oorlog uitbrak, had men in Nederland mogelijk meer sympathie voor Duitsland dan voor Groot-Brittannië. Dat vluchtelingen uit Duitsland werden teruggestuurd, zal vooral te maken hebben gehad met het pogen de neutraliteit te handhaven, maar dat na de Eerste Wereldoorlog de keizer in Nederland onderdak kon vinden, zegt ook iets. 

Voor mensen met gedeeltelijk Duitse wortels was de keuze nog lastiger. Of liever: voor het eerst werd er een keuze van hen gevraagd. Je ziet dan een verschil in de generaties. De grootouders blijven vasthouden aan de oude structuren, hun kinderen kiezen een andere kant, het ene kind meer uitgesproken dan het andere. 

Nu het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging is opengesteld, zal het werk van de tribunalen wel meer aandacht krijgen. De eerste nachtegaal gehoord zegt daar ook iets over. 

Rutger Schimmelpenninck heeft een mooie studie verricht naar een stukje familiegeschiedenis. Het zal onze kijk op de Tweede Wereldoorlog niet ingrijpend veranderen, maar het geeft die wel een menselijk gezicht. We krijgen op zijn minst begrip van en misschien voor de lastige situatie waarin Rutger Jan Schimmelpenninck verkeerde. Het hoofdstuk over IG Farben geeft inzicht in hoe het bedrijf werkte en wat de positie van de Aufsichtsrat daarin was. De informatie daarover lijkt me belangrijk. Het maakt duidelijk hoe een belangrijk bedrijf in oorlogstijd onder invloed kwam van de nationaal-socialisten en waartoe dat geleid heeft. 

Rutger Schimmelpenninck, De eerste nachtegaal gehoord. Rutger Jan Eugen Schimmelpenninck (1892 - 1945) over zijn leven in het bijzonder tijdens de oorlog. Uitg. Verloren, 132 blz. € 20,- (paperback)

Foto ter gelegenheid van de gouden bruiloft van de overgrootouders van de auteur. Staand, tweede van links, Rutger Jan Schimmelpenninck.