Los van de wereld (Hella de Jonge)

Vanuit mijn oog- of oorhoeken had ik het meegekregen: dat Hella de Jonge een boek geschreven had over haar jeugd. Leek me wel interessant, zoals veel boeken me interessant lijken, maar van lezen kwam het niet. Ik geloof dat ik het boek zelfs niet gezien heb en ik heb er ook geen recensies van gelezen. 

Maar toen ik het tegenkwam in een kringloop nam ik het wel mee. Het lag een tijdje in het kamertje waar een paar honderd boeken liggen die ik wil gaan lezen en op een dag haalde ik het eruit. 

Het gaat om Los van de wereld, dat verscheen in 2006. In 2012 verscheen een vervolg, Spring, en dat weet ik pas sinds vandaag, nu ik het opgezocht heb. Er is nog een boek: Hartschade (2018) en een documentaire, Verlies niet de moed (2014). Die gaat over de familie van haar ouders. Dat is me allemaal ontgaan. 

Hella de Jonge is getrouwd met Freek de Jonge. Ze is de dochter van Eefje Croiset en Eli Asser. Eefje en Eli zijn in de oorlog zo'n beetje hun hele familie kwijtgeraakt. Zij wisten te overleven door onder te duiken. In 2004 publiceerde Asser Alles is meegenomen, dat voor een groot deel bestaat uit brieven die hij en Eefje elkaar stuurden vanaf hun onderduikadressen. 

Roze schrift

Ook het leven van Hella is getekend door de oorlog en door wat die met haar ouders deed. Op de dag van de uitvaart van haar moeder krijgt ze een roze schrift van haar zoon Jelle. Daarin gaat ze schrijven. Dat resulteert uiteindelijk in Los van de wereld. 

De dag van de begrafenis is een heftige dag. De oudere zus van Hella zegt in een toespraak min of meer dat Hella medeverantwoordelijk is voor de dood van haar moeder. Later neemt haar vader geen afstand van die uitspraak en gaat zelfs aan de kant van zijn oudste dochter staan: 'Het moest maar eens door iemand gezegd worden.'

Aan de ene kant waren Hella en haar zus zeer gewenste kinderen: 'Wij waren de kinderen die alles goed moesten maken, die de gaten die in het familieleven van mijn ouders geslagen waren.' En dat is natuurlijk niet mogelijk. De kinderen kregen steeds te horen dat ze bijzondere kinderen en dat ze niet bestaan zouden hebben als hun ouders niet hun best hadden gedaan om de oorlog te overleven. 

Na de oorlog

Niet alleen wat in de oorlog is gebeurd, is bepalend geweest, maar ook wat daarna gebeurde. Aan die periode is uitgebreid aandacht besteed door Ellen Krol, in haar boek Onbevrijd gevoel.

De Jonge schrijft:

Mijn moeder, trots dat ze nog leefde, ging na de bevrijding naar het adres waar haar moeder gewoond had. Zij belde aan, met het volste vertrouwen dat de mensen die er nu woonden haar in triomf zouden binnen laten. Maar de deur werd voor haar neus dichtgesmeten en ze kreeg te horen: 'Nu zijn de stoelen van ons.'
Toen is er bij haar iets fundamenteels geknapt. Hier begon voor haar een nieuwe oorlog. Haar laatste beetje vertrouwen in de mens verdween en de hele wereld werd haar vijand.

Het is moeilijk leven met zo'n moeder. Als Hella vertelt dat ze zwanger is, antwoordt moeder: 'Ik wil geen oma zijn, ik ben al moeder genoeg.'

Eefje en Eli leven met leed, dat zo groot is, dat geen ander leed ertegenop kan. Zelfs niet het overlijden van Jork, het zoontje van Hella en Freek. 

Het zal je kind maar wezen

Vader Eli schrijft teksten. Mij schoot meteen het lied 'Vissen' te binnen: 

Ik hoef geen bungalow

Geen huis met patio.

Het hele huwelijksleven krijg je zo van mij cadeau.

Maar d'r is één ding wat ik nooit zou willen missen:

Vissen!

Over Hella zei hij wel eens: 'Het zal je kind maar wezen'. Daar moest ze aan denken, telkens als ze het lied hoorde. 

Op zaterdagavonden kwamen mensen, onder wie Ko van Dijk, luisteren naar de radio, als de teksten van Eli Asser te horen waren en dan was het een vrolijke boel. Maar verder was het in huis niet zo vrolijk. Asser kon ook woedend uitvallen. 

Geweld

Op een keer pakte hij Hella bij haar hoofd, sleurde haar aan haar haren naar de keuken en sloeg haar met haar hoofd tegen de verwarming. Een keer zei hij zelfs dat ze zijn zusje vermoord had. Het trauma speelde dan weer op. 

De Jonge heeft nog een andere verklaring voor het gedrag van haar vader:

Jij wilde mij kleineren, omdat jij boos was dat ik niet in jullie slachtofferrol mee wilde gaan. 

Vooral vakanties waren vreselijk. Op een vakantie loopt het hoog op en Hella weigert te eten. Ze is dan veertien jaar oud. Drie jaar lang zal ze zichzelf het eten ontzeggen, tot ze nog maar 37 kilo weegt. 

Ze brengt ook een vakantie door in Hopsy-Topsyland, dat we kennen uit een liedje van Freek. Ik heb altijd gedacht dat dat een verzonnen naam was, maar het blijkt echt bestaan te hebben. 

Vader en moeder staan zo ongeveer alleen in de wereld. Moeder heeft nog wel een tante, Tante Ro, maar dat is het dan wel. Ook Hella worstelt met de vraag waar ze nu bij hoort. Op het Joods lyceum vindt ze het in ieder geval verschrikkelijk. 

Haar ouders hebben het geloof afgezworen, maar als iemand hen niet begreep, was hij onmiddellijk een antisemiet. Dat deed me denken aan een stukje van Ischa Meijer, ook al een kind dat alles goed moest maken. Ik besprak zijn boek hier.

Onderduiken na de oorlog

Hella gaat vrij snel het huis uit, maar vraagt later toch om weer thuis te mogen wonen. Dat mag, maar ze mag geen overlast geven. Ze moet haar schoenen onder aan de trap uittrekken, moet voor zichzelf koken en als er bezoek is, moet ze boven blijven.

Later heb ik wel eens gedacht dat ik bij ze moest onderduiken, om me te laten ervaren was zij hadden doorgemaakt.

Dat het gezin waarin ze opgegroeid is, geen thuis voor haar is, komt misschien doordat haar ouders ontheemd waren, schrijft Hella de Jonge. Ze laat zien hoe moeilijk en hoe hard het is geweest, maar daarmee is Los van de wereld geen liefdeloos boek geworden. Steeds probeert ze begrip op te brengen voor haar ouders en na de dood van haar moeder probeert ze haar vader te naderen. 

Maar zolang de geest van mijn moeder hem kwelt, is het heel moeilijk hem lief te hebben. 

Vrede

Hella heeft veel steun aan de liefde van haar man (en van haar kinderen) en uiteindelijk kan ze tegen zichzelf zeggen: 'Wat ben ik een gelukkig mens. Ik heb de vrede gevonden.'

Ze krijgt zelfs uitdrukkelijk toestemming van haar vader om het boek te schrijven: 'Als jij het nodig vindt, moet jij jouw verhaal vertellen.'

Los van de wereld geeft het beeld van iemand die haar eigen weg heeft moeten zoeken, in lastige omstandigheden, maar wie dat uiteindelijk wel gelukt is. Het is bij momenten vastberaden, maar soms ook zoekend, naar wie ze zelf is, bij wie ze hoort en hoe dat eigenlijk moet, dat leven. 

Het boek leek me voornamelijk interessant uit menselijk oogpunt, maar het is stilistisch ook goed. Een enkele keer is een beeldspraak me net te zwaar aangezet, maar over het algemeen vind ik het boek goed en helder geschreven en De Jonge springt soepel heen en weer in de tijd. Er zijn sprekende details uitgekozen om zaken duidelijk te maken. Ik vind het literair best goed en dat had ik niet verwacht. 

Als ik zo'n boek gelezen heb, denk ik altijd dat ik meer van de auteur moet gaan lezen en soms schrijf ik dat hier ook, maar in de praktijk komt daar weinig van. Er is immers ook veel dat nu uitkomt en dat dringt zich ook aan me op en ik had het voornemen om echt meer oudere literatuur te gaan lezen, van bijvoorbeeld Arthur van Schendel, Simon Vestdijk en, hoog op mijn stapel, Madelon Székely-Lulofs. We zullen zien.