Uitverkoren. Hoe Nederland aan zijn zelfbeeld komt (Saskia Pieterse en Janneke Stegeman)

 

Dat typisch Hollands vingertje, 
daar gaat het weer omhoog. 

Met een parmantig slingertje 

onderstreept het het betoog. 

Zo begint een lied van Seth Gaaikema, jaren zeventig van de vorige eeuw. Het gaat over een typisch Nederlandse eigenschap: het belerend aan anderen uitleggen waarom zij het toch werkelijk fout hebben. Waar komt dat toch vandaan? Waarom vinden wij onszelf vrijer, toleranter, vooruitstrevender, verstandiger en wat niet al dan mensen in andere landen, dan andere culturen? In welke soepketel zijn wij ooit gevallen en waarmee zijn wij doordrenkt?

Daarover hebben zich Saskia Pieterse en Janneke Stegeman gebogen. De resultaten van hun zoektocht lees je in Uitverkoren, Hoe Nederland aan zijn zelfbeeld komt. 

Witheid

Voor hun onderzoek zijn de auteurs teruggegaan tot in de zeventiende eeuw. Ze laten zien hoe onze samenleving doortrokken was van Witheid. Wit heeft niet alleen te maken met wat we vroeger 'blank' noemden, maar met een wereldbeeld waarin de Europese mens centraal staat en tot norm is gemaakt. Bovendien was er een machtspositie, waarbij dat Witte wereldbeeld opgelegd kon worden aan anderen. De samenleving was (en is) daarvan doortrokken, wat bijvoorbeeld blijkt uit de geschiedschrijving of uit hoe bij ons een wereldkaart eruitziet. Eurocentrisme is overal terug te vinden.

Dat heeft Witheid een soort vanzelfsprekendheid gegeven, waarvan mensen het al lastig vinden als het bevraagd wordt en als mensen vragen om je er bewust van te zijn dat wat voor jou een gegeven is, voor anderen pijnlijk kan zijn. Dat het zelfs uitgesproken racistisch en excluderend is. 

Over het kolonialisme en Nederlands niet bepaald fraaie rol daarin is al veel geschreven. Toch is er bij velen nog een soort trots op dat koloniale verleden. Zelfs in 2006 nog riep de toenmalige premier, Jan-Peter Balkenende, op tot een hernieuwde 'VOC-mentaliteit'. 

Calvinisme

In Uitverkoren wijzen Pieterse en Stegeman op een verband met het calvinisme. In de zeventiende eeuw waren de calvinisten in de minderheid. J.J. Woltjer kwam in 1994 (De plaats van de calvinisten in de Nederlandse samenleving, De zeventiende eeuw, jrg. 10) tot de conclusie dat in 1620 hooguit eenvijfde van de Nederlandse bevolking daartoe gerekend kan worden. Maar de invloed kan toch groot geweest zijn. 

Pieterse en Stegeman voeren heel wat bronnen aan. Aanvankelijk geven ze veel aandacht aan de opvattingen van de predikant Godefridus Udemans (1581 - 1649), maar even later blijkt hij maar een van de velen is die zich op een soortgelijke manier uitlieten.

Wat waren de opvattingen van de calvinisten? De auteurs bespreken per hoofdstuk een eigenschap die op 'de Nederlander' wordt geplakt: vrij, tolerant, uitverkoren, welvarend, verlicht en democratisch. Daarbij lopen ze ook door de tijd, van de zeventiende eeuw tot aan Abraham Kuyper (1837 - 1920). 

Protestantisme en kolonialisme blijken met elkaar verbonden, evenals protestantse suprematie en Witte suprematie. Als je vindt dat heidenen bekeerd moeten worden, ga je er al van uit dat jouw geloof het ware is. 

Vrijheid

Vrijheid stond hoog in het vaandel geschreven van de Republiek in de zeventiende eeuw. Hoe is dan toch kolonialisme en slavernij ooit te verontschuldigen geweest? Er werd betoogd dat Nederland een taak had te verrichten en dat het kolonialisme ook ten gunste van de gekoloniseerden kwam. Al was het natuurlijk wel een ander slag mensen, een ander 'ras'. Zelfs als ze zich bekeerden tot het christendom. Udemans:

Nochtans beken ik dat, als zij al bekeerd zijn, er iets in de natuur van de Indianen is wat walgelijk is voor onze Natie, te weten haar aangeboren zwarigheid [zondigheid] en vuilheid, zodat de kinderen die uit zulke vrouwen voortkomen geen rechte Nederlanders zijn, maar Mestiezen, en lijkend op gele Moren. 

Binnen het calvinisme was er wel kritiek op de slavernij (bijvoorbeeld door de predikanten Smytegeld en Hondius), maar het betreft hier uitzonderingen. Hondius was bovendien niet tegen slavernij, maar tegen hoe de Nederlanders daarmee omgingen. 

Het begrip slavernij werd ook geestelijk gebruikt. Mensen die zich nog niet bekeerd hebben, de heidenen, zijn slaaf van de zonde. Dat is een kijk vanuit protestantse suprematie, die gemakkelijk raciale trekken krijgt en tot Witte suprematie wordt. 

Tolerantie

Dat tolerantie gepredikt wordt, is ook verbonden met het geloof. Joden moeten bijvoorbeeld toegelaten worden tot de Republiek, want hun bekering kan alleen maar tot stand komen als ze in aanraking komen met de ware religie. De auteurs verwijzen hierbij naar Hugo de Groot, van wie ik eigenlijk (op het verhaal van de boekenkist na) alleen maar wist dat hij zich met het zeerecht beziggehouden. 

Tolerantie gaat altijd uit van hiërarchie. De dominante groep kan tolerant zijn voor groepen die minder macht hebben. De calvinistische minderheid baseerde haar plek boven aan de hiërarchie op de overtuiging dat zij de ware religie beleed. 

Het werk van theologen als Hoornbeeck droeg zo bij aan de opvatting dat de niet-christelijke, niet-Europese mens minderwaardig was. Een tegenstelling tussen ware religie en lagere vormen van religie zoals afgoderij en vormen van 'heidendom' speelde in dat proces een belangrijke rol - en stond nooit los van fysieke, etnische en culturele kenmerken. 

Uitverkoren

In het Oude Testament, de Joodse Bijbel, is het volk Israël het uitverkoren volk. Maar de Joden hebben het verbruid en eigenlijk is Nederland het geestelijke Israël. In mijn jeugd heb ik predikanten wel over de band tussen God, Nederland en Oranje (een drievoudig snoer dat niet licht verbroken wordt) horen preken. 

Pieterse en Stegeman laten zien dat de opvattingen van de calvinisten zich niet alleen uitstrekten tot de joodse godsdienst, maar ook tot de Joden als groep. Gisbertus Voetius (1599 - 1676):

de Joden [zijn] de ellendige slaven van hebzucht, lust, gulzigheid, trots, leugens, onrechtvaardigheid, haat, afgunst en wraak, en al hun rechtschapenheid is niets anders dan een vleselijke ijver, een afschuwelijke hypocrisie; al hun zogenaamde goede werken zijn blinkende zonden; hun geloof, religie en vroomheid is enkel doen-alsof en een masker voor blindheid, trouweloosheid, atheïsme en epicurisme, afvalligheid, magie en bijgeloof, godslastering, haat tegen God, vleselijke, slaafse aanbidding. 

Welvaart

Geld verdienen was niet vies in de ogen van de calvinisten, maar je materiële belangen moeten wel de geestelijke dienen. Met dat in het achterhoofd is het niet verwonderlijk dat er nu een stroming is die het welvaartsevangelie verkondigt: als je maar het goede geloof hebt, zal het je ook materieel goed gaan. 

Jan Pieterszoon Coen was niet alleen bezig met het veiligstellen van economische belangen (bijvoorbeeld met het gewelddadig overnemen van het gezag op de Banda-eilanden). Hij stond ook een christelijke volksplanting voor, waarbij het christelijke gezin model stond. Ook aan de slavernij ligt een soort gezinsmodel ten grondslag, waarbij de slavenmeester als 'vader' fungeerde. 

Verlichting

In de loop van de tijd verandert er wel het een en ander. De orthodoxie verliest in de loop van de achttiende eeuw aan invloed. Dat wil niet zeggen dat Nederland zich niet meer ziet als een uitverkoren natie, maar dat de gedachte van superioriteit nu meer gebaseerd worden op een verlicht protestantisme. Verlichte protestanten zouden meer dan anderen beschikken over het vermogen tot democratisch zelfbestuur. 

Ook nadat in 1848 in Nederland de grondwet is ingevoerd, blijven de bestaande verhoudingen in stand. De 'inboorlingen' worden opgenomen in het Nederlandse huisgezin, maar wel als kind, dat natuurlijk opgevoed moet worden en nog niets te zeggen heeft. Pieterse en Stegeman:

We zien de verlichting vaak als de doorbraak van de overtuiging dat alle mensen gelijk zijn. Wie kritisch kijkt ziet iets anders. Juist de progressieve ontwikkelingen in die periode maakten het mogelijk om protestantse en Witte superioriteit schokbestendig de moderniteit in te tillen. In staat tot zelfbewustzijn en daarom universaliteit waren onder de streep alleen Europese protestanten. 

In het laatste hoofdstuk, 'Democratisch' is er veel aandacht voor Abraham Kuyper en zijn kijk op kolonialisme en de positie van de Joden. Racisme en antisemitisme worden ontkend, maar blijken wel degelijk aanwezig. 

Seculier

En nu? Nederland is een seculier land, maar men grijpt nog steeds terug op de 'joods-christelijke cultuur'. Het zelfbeeld van Nederland noemen Pieterse en Stegeman 'chronisch positief'. De overtuiging dat wij verder zijn dan andere landen is een protestantse erfenis. We dachten al eeuwen geleden zo, toen gebaseerd op de gedachte dat 'wij' het ware geloof hadden. Nu gaat het niet meer om het geloof, maar de superioriteitsgedachte is gebleven. Anderen die nog niet zo ver zijn als wij, krijgen te maken met ons typisch Hollands vingertje. 

Saskia Pieterse en Janneke Stegeman leggen in Uitverkoren bloot hoe enkele structuren in onze maatschappij in de loop der eeuwen ingesleten zijn en dat het calvinisme daarbij een bepalende factor is geweest. Hoe die opvattingen van een minderheid zo breed ingang hebben gevonden, zou nog een keer duidelijk gemaakt moeten worden. Ook kun je je afvragen in hoeverre andere invloeden bepalend zijn geweest, maar dat valt misschien niet binnen het bestek van dit  boek. 

Duwtje naar bewustwording

Ik denk dat Uitverkoren vooral belangrijk is als duwtje naar bewustwording. Wat zo diep ingeslepen is in onze samenleving, zal ook invloed hebben op ons, ook als we dat niet weten of niet willen. Als we daarop gewezen worden, kan ons dat helpen zicht te krijgen op hoe we zijn, als maatschappij en als individu. 

Pieterse en Stegeman laten zien dat mensen als Frits Bolkestein, Paul Scheffer en Mark Rutte de islam buiten Europese cultuur plaatsen of die zelfs als bedreiging daarvan zien en dat islamofobie (als je dat zo moet noemen) ook een raciale dimensie heeft:

We hebben in dit boek laten zien dat racisme nooit exclusief over het lichaam gaat, en dat religie juist wel steeds een rol speelde in de racialisering van lichamen. Wie inzicht heeft in die geschiedenis ziet dat 'ras' altijd óók, religie, cultuur, geografie, taal en meer omvatte. 

Ik ben bepaald geen historicus en ik kan niet beoordelen in hoeverre Pieterse en Stegeman doorschieten. Mogelijk doen ze dat, maar de vraag is of dat erg is, als dat tot gevolg heeft dat we serieus aan het denken worden gezet over de maatschappij waarin we leven en over hoe die zo geworden is. En natuurlijk over onszelf.