Beste mevrouw Eva (Valentijn de Heer)

Op 24 december 1991 krijgt Elias Hoogewerf een broertje, Johannes. Elias, die dan een jaar of vijf (zes?) oud is, had niet eens gemerkt dat zijn moeder zwanger was. Het broertje is veel te vroeg geboren en er is iets mis met hem. Vader zegt: 'Ma heeft een mongool gebaard.'

Dit gezin staat centraal in de debuutroman van Valentijn de Heer, Beste mevrouw Eva. Elias is daarin de verteller. Bij een hoofdpersoon met zo'n naam moet ik meteen denken aan de bekendste roman van Maurice Gilliams, maar ik kan geen duidelijk verband ontdekken. Het zal dus wel toeval zijn. 

Met de geboorte van het broertje verandert er van alles in het gezin. Vooral vader heeft het er moeilijk mee. Soms is hij een tijdje weg, bijvoorbeeld als hij zich terugtrekt in een klooster. Hij rookt als een ketter en heeft woedeaanvallen. 

De schijn ophouden

Elias speelt mooi weer. Hij vertelt hoe leuk het is met zo'n klein broertje. Hij wil voor de buitenwereld de schijn ophouden dat hij in een fijn gezin leeft. Intussen is het voor hem hard werken, vooral als Johannes wat groter wordt. 

Vader is onberekenbaar en Elias probeert rekening met hem te houden. Moeder heeft het druk: ze heeft als pedicure een praktijk aan huis, waarbij ze soms ook 's avonds klanten heeft. Ze leunt zwaar op Elias: 'niemand begrijpt me zo goed als jij.' 

Elias heeft een groot verantwoordelijkheidsgevoel. Zijn moeder heeft vlak na de geboorte van Johannes gezegd dat Elias goed voor hem zal zorgen. 'Ik drukte de baby nog steviger tegen me aan en beloofde hem stellig dat te zullen doen zolang we samen waren.'

Maar Johannes wordt ouder en het zorgen voor hem wordt zwaarder, vader wordt extremer in zijn reacties en dan krijgt hij ook nog een paar keer een beroerte, waardoor hij intensief zorg nodig heeft. 

Sunny Home

Af en toe gaan Elias en Johannes naar Eva en haar gekke man, die ze tot voor kort niet kenden. Ze wonen in een houten huis in de Kernstraat. Dat lijkt wel heel erg op Sunny Home waarin Maarten Biesheuvel en zijn vrouw Eva Gütlich altijd gewoond hebben. Als Elias bij Eva is, zit haar man vaak boven als een razende te typen. 

Bij Eva kan Elias kind zijn. Hij heeft geen verantwoordelijkheden en kan met haar een spelletje spelen (monopoly). Intussen vertelt hij haar over hoe het er thuis aan toe gaat en over zijn aquarium.

Rolwisseling

De verhouding van Elias met zijn broertje is gecompliceerd. Soms reageert hij zich op het broertje af. Als de wenkbrauwen van Johannes hem doen denken aan die van zijn vader slaat hij hem en hij zegt: 'Wat ben jij voor vader?' 

Later moet hij zijn vader wassen, wat hij een ongemakkelijke situatie vindt. Hij stelt zich voor dat hij Johannes wast en dan blijkt het te doen. Zo wisselen vader en Johannes soms van rol. 

Uiteindelijk blijkt de situatie niet meer te houden. Elias had al vaker ontsnappingsfantasieën, bijvoorbeeld toen hij zijn broertje het verhaal van de eenden vertelde. Hij fantaseerde dat hij met ze mee kon vliegen naar de sterren. Als de instanties niet meer buiten de deur te houden zijn, is er in het hoofd van Elias nog steeds een manier waarop hij rust kan krijgen en vredig door kan leven. Of dat in werkelijkheid ook klopt, wil ik maar in het midden laten. Het is leuker voor de lezer om dat niet vooraf te weten. 

Opeenhoping van ellende

Het is De Heer goed gelukt om het gecompliceerde gezin te schetsen. Het is wel een opeenhoping van ellende en soms worden er misschien wel van te dik hout planken gezaagd. Ook als voor de lezer al duidelijk is dat de situatie ernstig is, wordt er elke keer een schepje bovenop gedaan, alsof de schrijver ons duidelijk wil maken dat de situatie echt heel erg is. Het is me niet duidelijk of hij daarin zichzelf of de lezer onderschat. 

Elias heeft een aquarium met daarin vissen en een garnaal. Dat aquarium is er steeds minder goed aan toe. Het is een mooie spiegel van hoe het gezin functioneert. Het doet denken aan de toestand van de zeelt in de roman Muidhond van Inge Schilperoord. Over de garnaal in het aquarium zegt Eva tegen Elias: 'Die garnaal, dat ben jij.' Dat had eigenlijk niet expliciet gemaakt hoeven te worden. 

Dat gaat beter bij het monopolyspel. Elias speelt het met Eva en het gaat hem niet zo goed af. Het lukt hem niet op grip te krijgen op het leven, wat weerspiegeld wordt in het spel. 

Jaren negentig

Beste mevrouw Eva speelt nadrukkelijk in de jaren negentig: er zijn videobanden van Bassie en Adriaan, er bestaan nog telefooncellen, het alarmnummer verandert van 06-11 in 112 en kinderen hebben een tamagotchi. Ook die tamagotchi krijgt tijdens het lezen als vanzelf een symbolische lading. Het wezentje op het scherm moet gevoed en verzorgd worden. Je zou kunnen zeggen dat dat een wens van Elias is. Zo zou hij kind moeten kunnen zijn: met verzorgende ouders. Je kunt er ook een andere symboliek in zien: over het leven van de tamagotchi kan Elias de regie houden, over het eigen leven niet. 

Elias is een intrigerend personage, door de tegenstrijdigheden in hem. Hij is zorgzaam en hij wil het gezin beschermen tegen de buitenwereld. Maar hij heeft ook fantasieën om een kussen op het gezicht van Johannes te drukken. Je merkt dat hij steeds meer aanloopt tegen de grenzen van wat hij aankan. 

Hij is een scherp observator, die vaak ook zichzelf van een afstandje kan bezien, zoals Werther Nieland dat deed. Maar soms wordt het hem te veel en laat hij zich gaan, bijvoorbeeld tegenover zijn broertje. 

Qua thematiek doet Beste mevrouw Eva sterkt denken aan Niets ontgaat ons van Janke Reitsma. Het leeftijdsverschil tussen de jongen en zijn kleine zusje is groter dan tussen de twee kinderen in het boek van De Heer, maar in beide boeken voelen de hoofdpersonen zich verantwoordelijk voor het draaiend houden van het gezin en beide hoofdpersonen hebben een paradijsfantasie. 

Heldere roman

Valentijn de Heer heeft met Beste mevrouw Eva een heldere roman geschreven. Niet voor niets is het boek genomineerd voor de Hans Vervoortprijs. Om daarvoor in aanmerking te komen moet een roman aan een allegaartje van eisen voldoen: realistische gebeurtenissen, realistische personages, enkelvoudig perspectief, zuinige stijl en liefst ook nog zelfspot en een zekere weemoedigheid. 

Die zelfspot en die weemoed vind ik Beste mevrouw Eva niet terug, maar het is wel een verhaal dat je je zo kunt voorstellen in de werkelijkheid en je leeft gemakkelijk mee met de hoofdpersoon. Je gunt hem dat hij wordt geholpen, dat hij zijn last niet langer hoeft te torsen. Dat zou hij zelf ook wel willen. Het slot van het boek: 'Ik moest naar buiten, ergens liggen, in de bosjes, waar niemand me kon zien, waar ik mijn hoofd niet langer hoefde te dragen.'

Valentijn de Heer, Beste mevrouw Eva. Uitg. Pluim, 2023; 192 blz. € 22,99