Een tijd als deze (Sarah van der Maas)

 

Gottfried Luitpold is een man met verbeeldingskracht. Hij wil een groot architect worden en op een tochtige zolder werkt hij aan het ontwerp van een stad. Voorlopig is hij assistent van de beeldhouwer Julius Schelhaas, voor wie hij bouwprojecten afreist. Bij een gebouw in de steigers ziet hij de gevelfriezen voor zich die er nog moeten komen. 'Het vereiste een inspanning van jaren om alleen te zien wat je wilde zien.'

Luitpold is de centrale figuur in de roman Een tijd als deze van Sarah van der Maas. Hij leeft in Duitsland in de Tweede Wereldoorlog en zorgt ervoor dat er niets op hem aan te merken is. 'Er waren, voor zover hij wist, maar weinig mensen die hem niet als een voorbeeldig partijlid zagen.' Niet dat hij zo fanatiek het gedachtegoed van de partij verdedigt ('De hele Jodenhetze interesseerde hem niet zo'), maar hij wil niet in opspraak raken. 

Dat gebeurt toch, door twee zaken die kort na elkaar plaatsvinden, eind 1944. Zijn hospita, Martha Wiessler, haalt hem over haar zoon, een deserteur, te helpen en Julius Schelhaas vindt de dood, waarbij de onschuldige Luitpold als verdachte gezien kan worden. Hij neemt geen risico en vlucht. 

Irma

Op zijn vlucht neemt hij de identiteit over van de omgekomen Theodor Mencke, die een vrijgeleide had om een meisje, Irma, naar een zenuwkliniek te brengen. De arts Torben Hegelein ondertekende het vrijgeleide en die arts kent Gottfried uit het verleden. Hij was betrokken bij de behandeling van zijn vader, die getraumatiseerd uit WO I kwam. Gottfried wordt Theodor en neemt diens taak over. 

Irma spreekt niet en aanvankelijk reageert ze agressief, maar de twee zijn op elkaar aangewezen en ze reizen samen naar Berlijn. Het is begin 1945, de oorlog loopt op zijn eind, het land verkeert in chaos en Gottfried en Irma moeten er maar het beste van maken. 

Gottfried beseft dat hij al die jaren alleen gezien heeft wat hij wilde zien, dat waar hij in geloofd heeft wankelt en dat hij nu zelf zijn weg moet zoeken. Maar het is lastig om je niet door iets hogers te laten leiden. 

Sommige mensen meenden dat het eenvoudiger was om los van de hemel te leven, verlost van het spookbeeld van het hellevuur en de dreigende schaduw van een God die alles zag, maar dat was niet waar, dacht hij. Er was moed voor nodig om nergens in te geloven.  

Alles waarin hij geloofd heeft is door de oorlog en de omstandigheden met de grond gelijk gemaakt en hij heeft alleen dit meisje nog, dat hij misschien wel wil helpen, maar dat hij ook gebruikt om zichzelf te redden. Met haar trekt hij door de puinhopen van het land en zoekt hij de weg door de puinhopen van zijn vroegere idealen. 

Als een huissleutel

Waren ze gestorven omdat ze hun overtuiging verraden hadden, of omdat ze die simpelweg waren kwijtgeraakt, zoals je een huissleutel kwijtraakte - je zocht en zocht, maar je zakken waren leeg en het slot was dicht en de deur ging niet open en er was niemand aan de andere kant om je binnen te laten...

Wat hij zich afvraagt bij anderen, die omgekomen zijn, geldt ook voor hem. Je kunt blijkbaar je overtuiging kwijtraken, als een huissleutel. Maar wat houd je dan over?

Gottfried heeft wel de behoefte aan iets of iemand boven hem:

(...) en toch zou hij er alles voor overhebben om op dat moment een stem uit het donker te horen die sprak: 'Ego te absolvo - ga vrijuit. Je hebt geen schuld aan deze dingen.'

Maar Gottfried is op zichzelf aangewezen, alle keuzes die hij maakt zijn voor eigen rekening. Dat is angstaanjagend, maar Gottfried gaat de verantwoordelijkheid niet uit de weg. Of zal hij uiteindelijk toch voor zichzelf kiezen als de mogelijkheid zich opdoet? 

Als een Job

Sarah van der Maas heeft met Een tijd als deze een geweldig boek geschreven. Gottfried Leopold raakt, als een Job, in korte tijd al zijn bezit en zijn zekerheden kwijt en begint een tocht waarvan hij niet weet of hij die tot een goed einde kan brengen. 

Van der Maas vertelt wat er gebeurt en legt er niet te veel bij uit. Ze psychologiseert niet, maar laat het verhaal het werk doen en dat werkt uitstekend. Ze heeft een soepele stijl, waar best hard aan gewerkt zal zijn, maar die een jaloersmakend gemak uitstraalt. Beelden zijn altijd raak en zijn nooit alleen vanwege het mooie ingebracht, maar ze verduidelijken ook. 

Het is vreemd dat je een boek dat zo veel ellende bevat met zoveel plezier kunt lezen, maar dat heeft zeker met de stijl te maken. Niet alleen maar. Ook de stuurse verhouding tussen Gottfried en Irma, die pas langzaam minder ongemakkelijk wordt, houdt de aandacht vast. En in ieder geval wil je weten in hoeverre Gottfried uiteindelijk toch niet voor zichzelf zal kiezen. Zijn situatie lijkt een beetje op die aan het slot van De kleine Johannes waarin Johannes moet kiezen tussen het Grote Licht en de mensheid en haar weedom. Om des plots wille laat ik in het midden wat Gottfried kiest. 

Een tijd als deze bevat personages die je bijblijven, net als de chaotische wereld waarin ze zich bewegen. Gottfried wordt gedwongen zich af te vragen wat er echt toe doet en waardoor hij zich moet laten leiden bij het maken van zijn beslissingen. Hoewel de roman zich tachtig jaar geleden afspeelt, zijn dat ook actuele vragen. 

Het is mooi om daarbij bepaald te worden, zeker als dat is in een roman die zo heerlijk geschreven is, die je meevoert door de hoofdstukken heen in een glasheldere verhaallijn en in een vonkende stijl. Prachtig boek.