In 2016 bundelde Hans Werkman zijn verhalen in Martje en de anderen en in 2019 zijn gedichten en liedteksten (Duizend bunder). Eerder bracht hij zijn stukken over literatuur samen in Bijeen met man en muis (2009). Het geeft de indruk dat hij de verschillende secties van zijn oeuvre aan het afronden is.
In deze boeken las ik het een en ander, maar ik las ze niet in hun geheel. Ach ja, de zorgvuldigheden des levens, de tijd, tijd, tijd, al het andere dat aandacht vraagt. Nooit schreef ik er dus over. Dat moet misschien ooit nog eens gebeuren, maar er moet zoveel ooit gebeuren.
Werkman schrijft ook nog romans. Daarin blijf hij vaak dicht bij huis: hij gaat uit van wat hij zelf heeft meegemaakt of van de verhalen uit zijn familie en daar maakt hij fictie van. Meestal worden dat geen spannende verhalen, maar het is Werkman dan ook nooit om de plot te doen. Veel meer geeft hij een tijdsbeeld, een sfeer. Meestal is zijn blik mild. Werkman poetst de minder mooie kanten van zijn personages niet weg, maar hij lijkt ze ook niet te zwaar aan te rekenen.
Kweekschool
Na de roman Het hondje van Sollie (1999) verscheen alleen nog het christelijke actieboek Een dagje naar huis (2013) en daarna was het tien jaar stil. Maar nu is er weer een roman: De kwekeling. Ook in dit boek blijft Werkman dicht bij zijn eigen leven. Hij volgde in de jaren vijftig de opleiding tot onderwijzer, die toen nog de kweekschool heette. Later zou hij docent Nederlands in het voortgezet onderwijs worden.
In De kwekeling vertrekt de vijftienjarige Simon Poorta uit Uithuizermeeden (Groningen) om in Enschede de avondopleiding tot onderwijzer te volgen. In die stad is namelijk een school van de eigen signatuur: uitgaande van de Gereformeerde Kerken vrijgemaakt. Simon komt in de kost bij het kinderloze echtpaar Kleinlugtebelt, samen met zijn klasgenoot Jacob. Het is het jaar 1954.
Simon is een dorpsjongen die in de stad terechtkomt. Daar heersen andere kledingconventies: de jongens dragen daar een lange broek in plaats van een pofbroek (plusfour). Veel is nieuw, al biedt de kerkelijke bubbel ook veel vertrouwds.
Alleen-ware opvattingen
Het is niet voor niets dat de gereformeerd vrijgemaakte kerk een eigen opleiding heeft. De opvattingen zijn strikt en er mag niet van afgeweken worden:
Wij hoorden in de godsdienstlessen eigenlijk alleen de alleen-ware opvattingen over Bijbel, schepping, doop, avondmaal en uitverkiezing en schreven ze overzichtelijk in onze schriften.
De eerste zin van het geschiedenisboek dat de studenten hanteren luidt:
Dit leerboek gaat uit van het standpunt dat de komst van Jezus Christus op aarde het hoogtepunt is van de wereldgeschiedenis.
De kerkelijke opvattingen zitten in Simon, maar hij veroorlooft zich om er soms ook met enige afstand naar te kijken. Hij is geen hardliner.
Kunst en literatuur
Verder komt hij in aanraking met beeldende kunst en literatuur en zelfs met de rock-'n-roll. Dat vergroot zijn wereld en wakkert zijn nieuwsgierigheid aan. Maar je een beetje losmaken geeft ook weer wrijving, al blijft die vrij licht.
Simon is geen hemelbestormer. Hij is bescheiden en heeft een zekere schuchterheid, zeker in de omgang met meisjes. Woede-uitbarstingen kun je van hem niet verwachten. 'Mens, val omhoog', denkt hij een keer, maar dat zegt hij dan weer niet.
Toch blijft hij een interessant personage. Om met Carmiggelt te spreken, die het had over Juffrouw Nifterink, Simon zingt zijn liedje zacht, maar het klinkt welluidend. De kwekeling is dan ook een boek van de kleine bewegingen. Mooi is bijvoorbeeld de rol van de vrouw des kosthuizes, die in Simon de zoon ziet de ze nooit gehad heeft. Simon laveert tussen ergernis, medelijden en sympathie voor haar. Ook hierin zit het dramatische in de kleine dingen.
Tijdsbeeld
In De kwekeling krijgen we een tijdsbeeld. De Donald Duck is nog niet lang in Nederland, de jongens zingen 'Vaya con Dios, my darling' mee (dat ik alleen kende uit een latere uitvoering, door The Cats), naar het museum gaan kost twee kwartjes, je wassen doe je in het badhuis, vanuit het raam van de trein kun je koffie kopen op het perron, Simons broer gaat naar Nieuw-Guinea. Het komt allemaal zijdelings voorbij en geeft mooi kleur aan het verhaal.
Opvallend is dat de oorlog, die nog maar tien jaar achter de rug is, een zo geringe rol speelt. Blijkbaar is iedereen gericht op de toekomst. Verder krijgen we wel veel te lezen over de klasgenoten van Simon en over de lessen die hij volgt, maar heel weinig over de stage en over het beroep waarop hij zich voorbereidt. Er lijkt niet een gedreven onderwijzer in de maak. 'Op voorhand accepteerde ik dit beroep, maar ik verlangde er niet naar,' bekent Simon.
Stijl
Stilistisch is De kwekeling een van de betere boeken van Werkman. De kunst van het weglaten is hij beter gaan beheersen -weinig uitleg, meer de treffende details. Hier en daar wat humor, aardige dialogen. Soms maakt hij het zich net te gemakkelijk. Van het meisje Bella wordt bijna elke keer verteld dat ze rode kousen draagt, waardoor ze afwijkt van de anderen. Maar doordat dat zo vaak genoemd wordt, wordt ze bijna tot die kousen gereduceerd. Werkman maakt dat wel goed door wat hij verder over haar vertelt, maar ik vond het wel erg veel rode kous.
De kwekeling is een menselijk boek, geschreven met mededogen voor de wereld die opgeroepen wordt, zonder de lastige kantjes daarvan te verdonkeremanen. Er zal ook wel wat nostalgie in zitten, maar die wordt niet zoet. Het leest lekker en het trok me met gemak de jaren vijftig in. Daar was het een aantal uren lang goed toeven.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten