Bijkans (Woorden die je weinig hoort 4)

Gisteren las ik in de bijlage Boeken van NRC Handelblad de recensie van Het Boschhuis van Pauline Broekema, door Janet Luis. Die schreef:

Heel af en toe klinkt in deze familiegeschiedenis de wat precieuze stem door van de NOS-verslaggeefster, als ze woorden gebruikt als 'bijkans', 'dwaas'en 'reeds', of als ze: net iets te royaal uitweidt over sommige Bitlhovenaren of Muiderbergers, over het natuurschoon op Vlieland of over acties van een Gooise verzetsgroep.

Het boek dat Luis bespreekt, heb ik niet gelezen, maar ze zal wel gelijkhebben wat betreft het woordgebruik. In een andere recensie, van Hendrik-Jan de Wit kwam ik het citaat  tegen 'Zijn moeder, merkte hij, genoot verholen mee.'

In wat Luis citeerde, viel mij het woord 'bijkans' op, een woord dat ik nog geen uur later weer tegenkwam. Toen luisterde ik namelijk naar de podcast van het programma 'Woord', dat vijf uur lang in de nacht wordt uitgezonden.

Het thema van de uitzending was 'Ga toch fietsen!' en het eerste uur opende met de filmmuziek bij Turks fruit. Over die film -ieder ziet nu de scène voor zich met Rutger Hauer, die door het verkeer slingert met een jonge Monique van der Ven achterop- zei de presentator Frank Jochemsen iets in wat aanstellerige bewoordingen. Zo had hij het over 'dat gezellige, vermaledijde Amsterdam', en verder zei hij:

...bijkans de bekendste film die Nederland rijk is, Turks fruit.

Tweemaal 'bijkans' in enkele uren, dat vond ik wel heel opmerkelijk. Ik vroeg me af waar ik het woord nog meer gehoord had. In een psalm, dacht ik. Ik zag het beeld voor me van een uitglijdende voet, ik herinnerde me een flard van een zin, maar het citaat ontglipte me steeds. Ik zocht het op en kwam uit bij Psalm 73, waarin het eerste vers (berijmd) als volgt eindigt:

Maar ach, hoewel mijn ziel dit weet,
Mijn voeten waren in mijn leed
Schier uitgeweken, en mijn treên
Van 't spoor der godsvrucht afgegleên.

Dat was het dus niet, al komen er wel andere schaars geworden woorden in voor, zoals 'schier' of 'godsvrucht'. Daar moet ik het later dan nog maar eens over hebben. Ik was teleurgesteld, omdat ik bijna zeker wist dat in dit vers 'bijkans' voorkwam. Het woord blijkt opmerkelijk weinig voor te komen in de berijmde psalmen. Alleen in Psalm 119 vers 44:

Ze hebben mij bijkans op aard' vernield

Maar mijn geheugen bedroog me niet helemaal wat betreft Psalm 73. In de onberijmde tekst (vers 2) staat namelijk:

Maar mij aangaande, mijn voeten waren bijna uitgeweken; mijn treden waren bijkans uitgeschoten. (Statenvertaling)

Het is de enige keer dat dat 'bijkans' in de Bijbel, in deze vertaling, voorkomt.

Had ik het woord vroeger wel eens in een andere context gehoord? In het dialect waarmee ik opgroeide kwam wel 'bekaant'  voor, in het Nederlands 'bekant'. Dat zal wel hetzelfde zijn geweest. Ik hoorde het wel eens en ik snapte het ook, maar ik geloof niet dat het in ons gezin gebruikt werd.

In het WNT wordt 'bekant' inderdaad genoemd, evenals 'bekans' en 'bijkans'. Het oudste citaat dat ter illustratie genoemd wordt, komt uit 1525, met als bronvermelding 'Everaert 93':

Roofdic niet Eneas bycans van den lyfue?

Ik gok dat Eneas hier bijna het hoekje om is gegaan. De regel komt uit tSpel van den hooghen wynt ende den zoeten reyn van Cornelis Everaert. In de teksteditie uit 1920, terug te vinden in DBNL (regel 154), wordt 'vanden' als één woord geschreven, verder klopt het.

Het WNT geeft nog één citaat uit de zestiende eeuw. Bij de zeventiende eeuw wordt verwezen naar Hooft ('Mijnen soon die was bijcans gevangen', uit 1605) en Bredero. Ik sla wat over en kom dan uit bij Louis Couperus, die het woord in Eline Vere (1889) gebruikte:

Bijkans struikelde ze over Lientje en Nico.

Via Google Books stuitte ik op een citaat uit de Vaderlandsche Letter-oefeningen van 1806 (blz. 616), in een stukje met de titel 'Portret van Pope; en iets, raakende Swift, en Milord Lyttleton':

dit belet niet dat zijn been bijkans zoo dun is als zijn rotting.

Nog een mooie van het WNT: de uitdrukking 'Bijkans en sloeg nooit iemand dood' (1895), met de betekenis 'bijna is niet helemaal', wat ik mijn kinderen nog wel heb horen zeggen. De geciteerde uitdrukking doet me denken aan wat mijn moeder wel eens zei als we meenden gelijk te hebben: 'Gelijk heeft geen neus.' Er staat ook zo'n bijkans-spreekwoord in het Vlaams Woordenboek:

Bijkans doet altijd mee in de koers, maar heeft nog nooit gewonnen.

Ten slotte geeft WNT nog het woord 'Bijkanseiland' voor wat we nu een schiereiland noemen. Kijk, daar hebben we 'schier' weer, uit Psalm 73.

De Etymologiebank vertelt ons dat 'bijkans' mogelijk komt van 'bi cant', bij het kantje af. Dat acht Marlies Philippa niet zo waarschijnlijk. Ze denkt dat de oorspronkelijke betekenis 'grof geschat' is, 'bij kans'. Verschillende bronnen op deze pagina geven als eerste signalering 1432 - 1468.

Maar nu naar het heden. Janet Luis (zie boven) vindt 'bijkans' typisch een woord voor een NOS-verslaggeefster. Ze lijkt daarin gelijk te hebben. Vooral in koppen boven artikelen in de krant en op het internet komt het woord voor:

'Bijkans paradijselijk', door Hans Achterhuis in Trouw van 9 mei 1998.
'De bijkans heilige speurder', door Willy Wielek, in Trouw van 11 september 1999.
'Als hoogblonde Boris voorbij paradeert, krijgt de donkere vrouw bijkans een hartverzakking', door Patrick van IJzendoorn, in de Volkskrant van 12 april 2012.
'Gehaaste bestuurder rijdt bijkans verkeersregelaar omver', RTV Noord, 4 september 2012.
'De bloembollen waaien bijkans de grond uit', RTV NH, 18 april 2013.
'Bijkans volmaakt spel van pianobroers Jussen', door Lidy van der Spek, in Leidsch Dagblad van 16 november 2013.
'Overijssel bezwijkt bijkans onder de kerstdrukte, RTV Oost, 26 december 2013.
'Brabant bezwijkt bijkans aan xtc-pillen' door Marcel Haenen, in NRC van 2 mei 2014.

West-Fries Weekblad 9 april 2014

In Surinaamse media komt het woord ook geregeld voor:
'Bijkans 335.000 geregistreerde kiezers, in De Ware Tijd van 6 januari 2005.
'Bijkans Euro 30.000 buitgemaakt bij overval op cambio', Dagblad Suriname van 24 mei 2014.
'Vrouw betrapt met bijkans 15 kilo coke op Zanderij', in Suriname Nieuws van 8 juni 2014.

Of het toeval is, weet ik niet, maar hier wordt 'bijkans steeds gebruikt voor een (groot) getal. Mogelijk spreekt er uit het gebruik van het woord enige verbazing: wat veel!

En buiten de journalistiek? Als het woord 'bijkans' gebruikt wordt, wordt er soms een link gelegd met dialecten of zelfs met Vlaams. Ik kwam het woord zelfs tegen in een lijst met Vlaamse woorden in de roman Pastoor Poncke (1941) van Jan H. Eekhout. Bij de verschijning van het Dialectwoordenboek van Zuidwest-Meetjesland en omstreken (2013) gaat iemand meteen zoeken of 'bijkans' erin staat. Inderdaad.

Om ook eens te zien of 'bijkans' nog in zwang is bij 'gewone' taalgebruikers, bezocht ik twee fora: die van scholieren.com en fok.nl. Bij het citeren van teksten van een forum laat ik alle emoticons weg.

Op het forum van Scholieren.com komt 'bijkans' voorbij in het onderwerp 'Dingen die je moeder zegt'. Niet als citaat van de moeder, maar van de dochter. Dr. Oetker antwoordt in reactie op Welmoed (27 februari 2003):

Welmoed schreef:
Mijn moeder zegt altijd:
''het is hier geen hotel!''
wat een arrogant wijf man!
moet je zeggen:
of ik me nou door twee of door vijf man laat nemen,
dat moet ik toch helemaal zelf weten,
ik ben bijkans zestien

Daarop reageert Potverdorie:

ik ben bijkans zestien ow, ik d8 altijd dattie zei "ik ben BEKANT zestien"

Daarop vraagt Dr. Oetker of 'bekant' geen dialectvorm van 'bijkans' is. Potverdorie antwoordt:

kan wel. kheb geen verstand van dialecten. ik hou t graag alleen op rotterdams.

Thomas legt nog uit dat 'bekant' dialect is voor 'bijna'. Dat 'bijkans' geassocieerd wordt met het taalgebruik in een grote stad, zullen we nog eens tegenkomen.

Nog een paar citaten met 'bijkans'. De eerste is van Mieke v/d HEMA, op 9 januari 2005:

Ik koop bijkans al mijn schoenen bij de Bristol, Scapino of Ziengs.
Het zijn gewoon fijne winkels; aardig personeel en een brede collectie en daarbij is het ook nog erg goedkoop! 

Zut Alors! schrijft op 19 februari 2005:

Het enige wat je doet is generaliseren, en wel op een dusdanig grove manier dat ik voor jou bijkans minder respect op kan brengen dan voor de groep die je aanvalt.

Zut Alors! gebruikt 'bijkans' overigens vaker. Op 4 juni 2005 is het onderwerp 'Wat maakte jouw dag helemaal goed?' Mark Almighty vertelt een heftig verhaal:

M'n zusje smijt d'r dronken vriendje het huis uit! Ze kwam van bovenaf gestormd, met zijn rugzak in haar handen, smeet die buiten, hij werd kwaad, zij gaf hem een bitchslap, hij vloog haar aan, mijn moeder wurgde hem bijkans en smeet hem ook buiten! Wát een show! Eíndelijk zijn we van die loser verlost! Goodbye to de breezer-aap!

Op  13 januari 2006 schrijft ook al iemand die zich machtig voelt: Mighty Marcel, in een discussie over de invoering van de euro:

het duurder worden van consumentenartikelen is overigens niet echt aan de euro te wijten. Hooguit een beetje, maar als we nou nog guldens zouden hebben zou een liter benzine ook 2 gulden 60 gekost hebben en een biertje ook bijkans tien guldens of zo.

Vooruit, nog twee. In een discussie over de film The Golden Compass (14 december 2007) laat Tonsillitis zich ontvallen:

met nicole kidman is het ook bijkans onmogelijk om enige binding te voelen.

En iemand die zich tooit met de naam Strontkind vertelt in het onderwerp 'Getreiter op werk' (7 juli 2008):

er is ook een enorm verloop aan personeel momenteel, sommige afdelingen liggen bijkans op hun gat, waar clienten de dupe van zijn helaas

Op het forum Fok.nl wordt 'bijkans' ook met zekere regelmaat gebruikt. Op 1 september 2004 vertelt Wingerd over zijn ervaringen in de vissport:

In de afgelopen vakantie heb ik me een hengel laten aansmeren door een Duitser. Ik had wat te enthousiast aangegeven dat ik forel wel lekker vond. Hij zag zijn kans en verkocht me een werphengel van EUR 50. Op zich okee, maar na twintig minuten bij de beek gestaan te hebben en de maden en 'Riesen' meelwormen de benen namen uit het bakje en ik overal om me heen vissen uit het water zag springen behalve bij mijn haak in de buurt, had ik het eigenlijk wel gezien. Bovendien raakte ik bijkans verstrikt in het draad toen ik een en ander weer wilde opbergen.

 In de discussie over het onderwerp 'Fietsers zonder licht...' (24 februari 2008) doet SevenWonders een duit in het zakje:

Automobilisten die ultra rechts rijden, je bijkans snijden, zeer ongeduldig toeteren bij een stoplicht als je niet snel genoeg weg bent, hard door plassen rijden als het regent, met groot licht in je ogen schijnen, er perse eerst langs moeten als jij met je fiets volgeladen met boodschappentassen niet snel genoeg bent, met 120 voorbij komen op een provicviale weg in het donker, etc. etc. Mogen ze wat mij betreft net zo hard afschieten....

Ook op dit forum is het gebruik van 'bijkans' soms onderwerp van discussie. Als op 4 maart 2008 het woord 'bekant' voorbijkomt, schrijft Tong80: 'Bekant is zo heerlijk Brabants.' Ole reageert daarop met: 'Ach, Amsterdammers zeggen bijkans.'

Iemand die het woord met zekere regelmaat gebruikt, is Sunnythesun. Bijvoorbeeld hier, (4 maart 2010:

Ik was zowaar op tijd thuis! Had een onverwachte lift dus hoefde niet met het openbaar vervoer. Scheelt bijkans 45minuten..

Daarop reageert Golfer: 'Bijkans. Wat een mooi zelden gebruikt woord. '
Sunny: 'vond het wel weer eens tijd worden.. '
Stereotony gaat dan met het woord experimenteren: 'Bijkans bijt ik mijn tanden al stuk in het Herengezichtsverzorgingstopique over het sunscreenparadox' en vraagt daarna: 'Was dat een beetje correct taalgebruik met het woord bijkans?'
Volgens Isabeau niet: 'Nee, bijkans betekent bijna en dat staat een beetje raar in die zin.'

Na de positieve reactie op het woord, gebruikt Sunnythesun het een week later opnieuw, nu te onpas: ''t Is bijkans schier onmogelijk 'm te missen'. Dat valt op. LieLie plaatst op 12 maart een duistere reactie:

Sunny! Ik vind het bijkans niet erg schier van je dat je hier nu niet bent.. Tenzij dat natuurlijk schier onmogelijk voor je is. Dan heb ik bijkans niets gezegd..

Sunny krijgt vaker een reactie op 'bijkans'. In februari 2011 schrijft ze: 'En ik bloed bijkans dood' LieLie reageert met: Bijkans, en een emoticon. Iets soortgelijks doet zich voor op 2 maart 2012. Weer Sunny:

godsamme wat zijn die molenmesjes verdomd scherp (excuse my language..) Ik snij net bijkans mijn linker middelvinger in 2 stukken

Borisz reageert:

Dat je bijkans wilt gebruiken snap ik. Maar om je zelf daarvoor nu te pijnigen..

Sommige vegetariërs slaan zich op de borst vanwege hun eetgedrag, gezien het onderwerp 'Ik ben sexy want ik ben vegetarisch'. Erodome vindt niet dat de discussie goed verloopt:

Dat is bijkans overal zo, dat hoor ik ook van die vegatariers en jij bent er ook een vb van, alleen al op een reactie dat vegetariers geen supplementen nodig hebben vindt jij het nodig om mij even erop te wijzen dat kaas niet vegatarisch is en zelfs als ik zeg geen vegetarier te zijn ga je nog door.

Waarop Maanvis reageert met: 'Jij maakt overal een probleem van.'

Ten slotte. Ook in 2012 werd er al gediscussieerd over de mogelijke strafvermindering voor Volkert van der Graaf. Marlan, die een plaatje met de Noorse vlag achter zijn naam heeft, schrijft over een mogelijke liquidatie van Volkert:

Overigens is een liquidatie van Volkert wel erg overdreven, deze man heeft bijkans wel een pedeofiel vermoord (zonder dat hij het wist waarschijnlijk).

Dan ontspint zich een discussie.

Kees 22: Hij heeft helemaal een homofiel vermoord. Maar bij welke pedofiel heeft hij misgeschoten dan? Of wou je zeggen dat Pim bijna pedofiel was?

Papierversnipperaar: Pim deed het met Marokkaanse jongetjes.

Dan blijkt dat Marlan, die blijkbaar uit het buitenland (Noorwegen?) komt, zich vergist heeft:

Sorry, mijn Nederlands is (nog) niet optimaal. Per toeval i.p.v bijkans? Kan niet op een passender woord komen.

 En zo sluit hij toch weer een beetje aan bij een betekenis die we al bij de Etymologiebank vonden. 

Kom op! Tijd voor conclusies met de natte vinger.

'Bijkans' wordt nog vaak gebruikt door journalisten, ook in Suriname.

'Bijkans' wordt soms geassocieerd met taalgebruik in een grote stad (Rotterdam, Amsterdam).

Op fora komt 'bijkans' met een zekere regelmaat voor, maar het valt wel op. Daardoor wordt het woord zelf soms onderwerp van discussie. 

(Afbeelding bovenaan: boek uit 2010)