Afgestoft: De hoedenwinkel (K. Schippers)

Ach, wat hou ik toch van het werk van K. Schippers! Prachtig proza: een elegante stijl, heel precieze verwoordingen die je net niet helemaal begrijpt, maar waarvan je aanvoelt dat ze raak zijn. En al zijn boeken zitten zo intelligent in elkaar! Schippers doet een beroep op je verstand en je gevoel. 

In de recensie van De hoedenwinkel (Nederlands Dagblad, 13 februari 2009) vergeleek ik zijn manier van schrijven met jazz. Of die vergelijking opgaat, moet je zelf maar uitmaken. 

Intussen staan er hier al heel wat stukken over Schippers. Onderaan zal ik de links opnemen. Natuurlijk kun je die recensies gaan lezen, maar je kunt ook een boek van Schippers pakken. Waar was je nou bijvoorbeeld. Of De hoedenwinkel. Of Voor jou. Of welk ander boek van Schippers dan ook. 

Schippers schrijft pure jazz 

K. Schippers houdt van de vraag 'Wat als?' Wat zou er gebeuren als een kind van drie het verstand van een volwassene had en zijn memoires kon schrijven? Men leze Eerste indrukken. Wat zou er gebeuren als je de werkelijkheid die op een foto vastgelegd is opnieuw tot leven kon brengen? Kijk maar in Waar was je nou. Wat gebeurt er als de taal uitvalt? Daarover gaat zijn nieuwe roman De hoedenwinkel. 

In een dorp kan het licht uitvallen: de lampen knipperen een paar keer, je merkt dat er iets stoort en na een tijdje zit iedereen in het donker. Iets soortgelijks gebeurt er met de taal in het dorp Landerije, een nieuw dorp dat gebouwd wordt aan een meer. Sonja Driebeecke, die bezig is haar eigen zaakje, een hoedenwinkel, te starten, krijgt de opdracht de straatnamen voor dat dorp te bedenken, maar het lukt haar niet, zodat ze zich genoodzaakt ziet de opdracht terug te geven. 

Schooljuffrouwen

Wel blijft ze geïnteresseerd in wat er allemaal in het dorp gebeurt. Ze merkt vreemde dingen op: er verdwijnen letters van naambordjes en opschriften, er staan ineens teksten op een deur en overal verschijnen teksten in een cursieve letter, die het voorwerp benoemen waarop ze geschreven zijn. Maar ook vragen als: 'Ben je vandaag al iets kwijtgeraakt?' en 'Wat is warmer, 12 graden in juni of 12 graden in februari?' Bij die laatste vraag moet ik onmiddellijk denken aan een gedicht dat Schippers al meer dan een kwart eeuw geleden schreef: 

De invloed van kinderen en het verkeer 

op de leeftijd van schooljuffrouwen 

Mooie schooljuffrouwen van 

een jaar of 22, uit de eerste 

klas, lijken altijd 27 door 

al die kinderen om hen heen. 

En 17 als je ze ineens op de fiets 

voor het stoplicht ziet wachten. 

Zo gaat het natuurlijk ook met die 12 graden: in februari vind je die temperatuur aangenaam, in juni niet. Dat ligt niet aan de temperatuur, maar aan de context. Feiten lijken objectief, maar we beleven ze subjectief. 

Ook in De hoedenwinkel gaan de dingen die objectief lijken, die volgens velen vaststaan, aan het wankelen. Sonja heeft al gauw in de gaten dat de taal aan het uitvallen is, al weet ze nog niet hoe dat dan werkt. Wel vermoedt ze dat twee vrouwen, Mia en Mary, ermee te maken hebben. Ze zorgden voor de belettering op haar winkel, maar maakten daarbij wel een spelfout: De hoedemwinkel. Ook vindt ze dat ze iets tegen die taaluitval moet ondernemen, voordat die zich over het hele land verspreidt. 

Een inwoonster van het dorp, Trees, houdt zich er ook mee bezig. Die leest zelfs het Bijbelverhaal over Belsasar waarin een hand het mene tekel op de muur schreef. De tekst verscheen en verdween daarna weer. Veel verder brengt dat verhaal Sonja niet.

Plaatjesoffensief

Ze komt erachter dat de ruimte zich niet wil laten overwinnen. De ruimte neemt steeds meer plaats in en tast de taal aan. Sonja zet daar een offensief van plaatjes tegenover, die ook in de roman opgenomen zijn. Meer dan tien bladzijden lang is een deel van de tekst vervangen door illustraties. Het blijkt dat ze door de foto's de werkelijkheid kan manipuleren, zelfs zo dat ze op Prinsjesdag (waar ze als leverancier van hoeden natuurlijk niet mag ontbreken) onbedoeld invloed heeft op de hoeden die mensen dragen.

Het is heerlijk om te zien hoe speels en hoe origineel Schippers zijn onderwerp aanpakt. Steeds weer word je verrast door de ontwikkelingen in het verhaal, door de onvoorziene bochtjes die de schrijver maakt.

Fles melk

Maar Schippers kan veel meer dan alleen een goed verhaal bouwen. Hij schrijft bovendien in een prachtige stijl en tijdens het lezen krijg je voortdurend de neiging om zinnen voor te lezen aan wie ook maar toevallig in dezelfde ruimte verkeert. Zoals deze: 

Sonja denkt aan een fles melk die omvalt. Zo krijg je verschillende stromen en op de plekken daartussen blijft het droog, wordt niets door de melk geraakt. Zo kan het hier ook met de taal gegaan zijn.

Het is een bijzonder helder beeld voor de gedeeltelijke aantasting van de taal. Of deze. In de hoedenwinkel wordt Prinsjesdag alleen aangeduid met 'september': 'Het is voor september.' Daarna schrijft Schippers: 

Meer hoeft het ook niet te zijn. Het is een eenvoudig woord, september, een sluier bijna, en toch gaat er een wereld onder schuil van kleur en beweging, van binnenkomen en haastig naar anderen kijken. Je hoed hoogstens af en toe met een pink aanraken en dan ook nog naar de hoeden van anderen kijken, heb je het gewonnen, verloren misschien.

Het is een elegante beschrijving van de hoedenparade, die tegelijkertijd een hoedencompetitie is.

Betekenisvol

Schippers lezen is genieten. Van de stijl, maar ook van de knappe manier waarop de roman in elkaar gezet is. Van de kleine aanwijzingen die je al aan het begin krijgt, zoals een geborduurde merklap met daarop het alfabet. De jonge borduurster is de letter G vergeten en heeft die dan na de Z geborduurd. Daar blijkt de uitval van een letter nog herstelbaar te zijn. Het zijn kleine dingetjes, waar je bij eerste lezing nauwelijks op let, maar die bij nader inzien betekenisvol blijken te zijn. Voortdurend word je uitgedaagd je hersens erbij te houden. Schippers schrijft boeken zoals geen ander ze schrijft. Misschien zijn die boeken vergelijkbaar met de muziek van Bill Evans, waar Sonja zo van houdt: 

niemand ontloopt de melodie zoals hij. Je denkt, hij speelt het en dan doet hij het net niet, verleidt hij op de piano bijna lachend een paar tonen, de jazzmuziek van haar vader.

 Zo schrijft Schippers: pure jazz.

Eerder schreef ik over K. Schippers:

K. Schippers (1937-2021) overleden

Waar was je nou

Voor jou

Straks komt het

Niet verder vertellen