De eeuwige andere (Ina Boudier-Bakker)

Dat de tijd vliegt, is bekend, maar het tempo is hoger dan ik ingeschat had. Een aantal jaren geleden las ik De klop op de deur van Ina Boudier-Bakker. Nu ik het nakijk, blijkt dat alweer ruim acht jaar geleden te zijn. Onlangs had ik ineens zin om een wat minder dik boek van haar te lezen en dat werd De eeuwige andere (1959). 

Ik had indertijd wel wat bedenkingen bij De klop op de deur, maar ik heb het toch met redelijk wat plezier gelezen en ik ik vond dat Boudier-Bakker wel heel goed een beeld kon geven van de tijd waarin het verhaal zich afspeelt. Uit de reacties op wat ik schreef bleek dat er behoorlijk wat mensen zijn die warme herinneringen koesteren aan het boek. Het is indertijd een echte bestseller geweest. 

De eeuwige andere verscheen in 1959. Ik las de zesde druk, een salamanderpocket uit 1963. Het verkocht dus goed. Ook hier zit Boudier-Bakker dicht op de tijd die ze beschrijft. 

Oorlog

In 1959 was de Tweede Oorlog nog geen vijftien jaar achter de rug. Op de kinderen na hadden alle Nederlanders dus herinneringen aan die oorlog. De eeuwige andere opent ermee. Een statig herenhuis, De Roosenbergh, staat aan de rand van het bos. Het heeft jarenlang toebehoord aan een oude man. Die is overleden en nu is zijn neefje, Peter van der Voorde van Roosenbergh de nieuwe bewoner. Die houdt van dieren. Met mensen heeft hij te veel nare dingen meegemaakt. Hij overleefde Buchenwald. 

Dieren stelden nooit teleur. Eerste verzachtende balsem op de schrijnende wond: de altijd wroetende afschuw van het geweld; het grote onoplosbare raadsel van onverdiend menselijk lijden - nooit meer te helen of te bedekken. Mensenslachting, mensontering - door mensen aan mensen. Het Bederf. De Verwording. 

Op het terrein van Van der Voorde staan vijf vakantiehuisjes, op de hei. Ze zijn lange tijd niet bewoond geweest, maar dit jaar heeft hij ze verhuurd. Zo'n vakantieparkje is in de jaren vijftig blijkbaar wat nieuws. Een echt park is het trouwens niet. Het zijn vijf huisjes. 

Schuldgevoel

We leren de bewoners kennen. Een man die aangeduid wordt als de Eenzame, is uit de oorlog gekomen met een schuldgevoel. Hij woonde alleen en een Joodse kennis vroeg om onderdak, samen met zijn vrouw. De Eenzame durfde het niet aan en eigenlijk zag hij ook op tegen de overlast. Uiteindelijk is het echtpaar weggevoerd en vergast. 

In het bos woont ook nog freule Alice, tante van Peter van der Voorde, die na de oorlog verliefd werd op een NSB'er, die gezocht werd. Ze hielp hem de grens over. Bij haar is Egidius in dienst, een in zichzelf gekeerde man, die ooit vrouw en kind verloor tijdens een epidemie

Alle huisjes zijn deze zomer verhuurd. Welke gasten zijn er? Naast de Eenzame is dat de jonge vrouw Lucie Berkhoven, die vaak alleen zit, omdat haar man voetbalt. 

Verder Emilie en Victor Rader met hun zoon John. Emilie schrijft om den brode en leest wat ze geschreven heeft dagelijks voor aan haar zoon, waardoor ze een hechte band hebben. Victor was ooit een succesvol dichter, maar dat succes was van korte duur. 

Dan is er nog het gezin Evenblij, waar het altijd heel druk is. Er zijn zes kinderen. De dochter van zestien, Lientje, krijgt wat met Victor en het jongste kind, Toosje, sluit vriendschap met Egidius. Vader is onderwijzer, maar hij kan geen orde houden. 

Dan zijn er nog de oude mevrouw Van Doorn met de jonge vrouw Greta, die haar gezelschap houdt. 

Epidemie

Het verhaal van De eeuwige andere beslaat slechts een zomervakantie, maar er gebeurt veel. Zo breekt er in het dorp een epidemie uit, die verschillende slachtoffers eist. Het wordt 'een soort kwaadaardige griep' genoemd, die mensen terug doet denken aan 'de gevaarlijke griep van vroeger jaren'. Dat zal de Spaanse griep geweest zijn, die woedde in de jaren 1918 - 1920 en in Nederland 38.000 mensenlevens eiste. Het zal ook deze epidemie geweest zijn waardoor Egidius vrouw en kind verloor. 

Door de epidemie, die niet zo heel lang duurt, worden oude herinneringen wakker, maar freule Alice kan zich ineens weer nuttig maken. Ze zit bijvoorbeeld aan het ziekbed bij de Eenzame. Over afstand houden in verband met het gevaar op besmetting wordt in het boek overigens niet gesproken. 

In de vakantie verandert er in elk huisje wel wat. Om een voorbeeld te noemen: Emilie raakt de band met haar zoon wat kwijt als hij verliefd wordt op een meisje uit het gezin Evenblij, maar zoon John groeit dichter naar zijn vader toe. Doordat de verschillende mensen vrij dicht bij elkaar wonen, en het onderlinge contact leidt al dan niet tot inzichten. 

De eeuwige andere

Daarnaar verwijst ook de titel. De oude dominee is erg actief tijdens de epidemie. Hij denkt op een gegeven moment:

'En dat is en blijft er voor ons allemaal: de eeuwige andere. Aan wien we gekoppeld zijn en blijven. Overal, en telkens weer. Volk aan volk, of mens aan mens. De andere - die geeft of neemt, eist, bedriegt, verwijt of dankt, haat of zegent - vloekt of bemint - geluk geeft of vernielt - Van Adam en Eva af, is er de andere geweest. Nooit niet geweest. Zal er voor ons allemaal zijn en blijven. Met eindelijk de Dood als laatste.' 

Het lot van iemand wordt bepaald door anderen en daar moet hij of zij zich toe verhouden. Peter van der Voorde komt getraumatiseerd uit de oorlog, Egidius sjouwt rond met zijn verdriet, de Eenzame met zijn schuld, Lucie vraagt zich af wat haar relatie voorstelt, Jeanne Evenblij is bang dat haar man hun huwelijksdag vergeet, Emilie Rader schrijft het boek maar niet dat ze eigenlijk wil schrijven, freule Alice heeft zich ooit verdacht gemaakt en vindt het lastig opnieuw zin te vinden in haar leven. 

Aan het eind van het boek zijn er wel wat ontwikkelingen waardoor mensen meer vrede hebben met hun lot. Dat was me net iets te positief, het deed me toch een beetje zoet aan. 

Maar van het grootste deel van het boek heb ik toch wel genoten. Boudier-Bakker switcht in dit boekje heel soepel van het ene personage naar het andere. Dat is werkelijk knap gedaan. Altijd komt het als heel natuurlijk over. 

Taalgebruik

In het begin moest ik wel even aan haar taalgebruik wennen, waarbij vooral de woordvolgorde niet altijd natuurlijk aandeed. Enkele voorbeelden:

Hij stond en dacht - zag zichzelf verlangend teruggekeerd in het eigen huis eindelijk, waar overal hij ontmoette sporen van ruw geweld, vernieling en verwaarlozing. 

En zij kon slechts vermoeden, zweeg ook, omdat zij kende den achtergrond van zijn ergernis - den roof aan zijn veilige eenzaamheid. 

Och - samen scharrelden ze er wel door, al dacht ze dikwijls tegenwoordig, nu zijn eigen huiswerk al meer van hem vergde, dat ze te veel hem betrok in haar werk. 

In het eerste voorbeeld is 'eindelijk' naar achteren geplaatst en 'overal' naar voren, net als 'ontmoette'. In het tweede voorbeeld is ook het werkwoord in de bijzin ('kende') naar voren geschoven. Bij het derde voorbeeld is 'te veel' voor 'hem' geplaatst. Het went allemaal overigens wel snel, je leest er doorheen en dan valt het niet meer op. 

Het zijn vooral de personages die je bijblijven. Voor geen van hen is het leven gemakkelijk. De oude mevrouw Van Doorn legt zich nog het gemakkelijkst neer bij hoe het allemaal gaat, maar vindt ook dat Greta meer aan haar eigen leven moet denken in plaats van het in dienst te stellen van een oude vrouw. 

Op leeftijd

Toen Ina Boudier-Bakker (1875 - 1966) De eeuwige andere schreef, was ze al op leeftijd: 84 jaar oud. Ze was een bekend schrijfster. Het ministerie van O. K. en W. had zelfs opdracht gegeven om een in koper gegraveerd portret van haar te maken. Het was enkele dagen voor haar verjaardag klaar, lezen we in De Maasbode van 9 april 1959. 

Er is volop belangstelling voor haar werk. Er wordt voorgedragen uit haar verhalen, de roman Aan de grote weg wordt herdrukt als Salamander en ondanks haar leeftijd bedient ze haar lezers met steeds weer nieuw werk. 

Na haar tachtigste publiceerde ze, voor De eeuwige andere, nog Altijd elders, Finale en Een vriendschap. Op 28 november 1959 bespreekt Jan Greshoff het in Het Vaderland en hij heeft vooral lof. Nergens is Boudier-Bakker wijdlopig, je leert de personages goed kennen en er is maar een enkel bijfiguur dat schematisch is weergegeven. 'Roman gebouwd op rijkdom van motieven' zet hij boven zijn recensie. 

Op dezelfde dag plaatst een boekhandel een grote advertentie met 'Boeken die de aandacht vragen'. De eeuwige ander neemt een prominente plaats in, rechts bovenaan. 

Recensies

Ook de recensie in De Volkskrant van 9 januari 1960 is positief, net als die in Trouw van 9 april 1960, al wordt daarin de stijl 'niet fraai' genoemd. Maar er staan voornamelijk waarderende opmerkingen in: 'zuiver aangevoeld', 'geen moment eenzijdig', 'geen detail is misplaatst.' Jos Panhuijsen is in Het Binnenhof van 9 april 1960 ook lovend. Boudier-Bakker schrijft soberder dan ooit, vindt hij. 

Kritisch

Kritisch is Garmt Stuiveling in Het Rotterdamsch Parool van 27 februari 1960. Hij maakt een vergelijking met De straat, waarin ook veel personages voorkomen. Dat vindt hij geslaagder. Dit boek vindt hij wat te veel (kwantitatief) en te weinig (kwalitatief). 

Het Rotterdamsch Parool, 27 februari 1960

Ook kritisch is Max Nord in Het Parool van 2 april 1960. Hij doet dat in een artikel waarin hij 'de damesroman' aanpakt. De stijl van Boudier-Bakker acht hij verouderd. 

Het Parool, 2 april 1960

In De Telegraaf van 13 april 1960 vindt Ed Wingen de stijl ook wel wat verouderd, maar dat neemt hij de schrijfster niet erg kwalijk. Hij vindt het mooi dat het verhaal verder van elke franje ontdaan is. 

Eind januari 1960 overlijdt Anna van Gogh-Kaulbach op negentigjarige leeftijd. Ze wordt in veel kranten herdacht. Verschillende keren (bijvoorbeeld in de Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant) worden verwante schrijfsters van haar generatie genoemd: Top Naeff, Margot Scharten-Antink en Ina Boudier-Bakker. Volgens De Telegraaf is Boudier-Bakker nu de oudste schrijfster. Zij zou ouder worden dan Anna van Gogh-Kaulbach en ze zou ook nog enkele boeken schrijven. 

85 jaar

In maart 1960 wordt Boudier-Bakker 85 jaar oud. Dat is voor behoorlijk wat kranten kranten (bijvoorbeeld de Emmer Courant) aandacht aan haar en haar werk te besteden. Ze heeft dan zo'n dertig boeken geschreven. Enkele tientallen berichten worden aan haar gewijd en ze krijgt veel waardering. In De Volkskrant van 9 april wordt ze geïnterviewd. Daarbij begint ze zelf over De eeuwige andere. 

Ze krijgt op haar verjaardag de burgemeester van Utrecht op bezoek, met de mededeling dat er een straat naar haar genoemd zou worden. Van de gemeente Amsterdam was er een bloemstuk, net als van het ministerie van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen (De Volkskrant, 16 april 1960). Ze kwam blijkbaar ook nog op tv in de weekendshow van de Avro.  Ze werd geïnterviewd door dr. P.H. Ritter. Volgens enkele zinnen in de Arnhemsche Courant van 19 april was dat een mislukking: 'Daarvoor had men een jongere kracht moeten nemen.' 

Schrijvers verschijnen ook op plaat. In de serie Levensbeelden zijn ze te beluisteren. Er wordt in het vooruitzicht gesteld (De Volkskrant, 19 mei 1960) dat binnenkort ook de stem van Ina Boudier-Bakker opgenomen wordt. Na alle aandacht in de kranten voor haar verjaardag wordt ze ook nog door het PEN-centrum Nederland benoemd tot erelid. 

Over waardering en belangstelling heeft de oude Boudier-Bakker niet te klagen. Intussen is die aandacht wel weg, is mijn indruk. Ik heb maar twee boeken van haar gelezen en dat is weinig, gezien de omvang van haar oeuvre. Ik kom haar boeken niet zo vaak tegen in kringloopwinkels, maar als ik Finale of De straat tref, moet ik het toch maar meenemen. 

Eerder schreef ik over:

Ida Boudier-Bakker, De klop op de deur

Over een ander boek uit deze tijd:

Clare Lennart, De ogen van Roosje