Acteren / ageren

Op woensdag 14 maart 2018 keek ik naar het journaal. De burgemeester van Voerendaal was bedreigd met een vuurwapen. Zijn reactie is hier te zien. De burgemeester had in de gaten dat het 'een verrekt ernstige situatie' was, waar hij wel op moest 'acteren'. Zei de burgemeester.

Het gaat mij om het werkwoord 'acteren' in de betekenis van 'handelen, tot actie overgaan'. Ik hoor en lees dat vaker de laatste tijd. Enkele voorbeelden:

Debcare 'ECB zal druk weerstaan om snel te acteren.'
Cyclomedia: 'Sneller en efficiënter acteren bij storingen en ongevallen.'
GwwTotaal: 'Slagvaardig en snel acteren.'
Tensing: 'Snel acteren op calamiteiten in je netwerk.'
Vacature voor een commercieel medewerker bij een internationale bank. Hij moet kunnen:
'Signaleren, herkennen en creëren van verkoopmogelijkheden; hierop daadkrachtig acteren en realiseren.'
Bogers beroepscoaching: Waar het mij in feite om ging, was dat ik daadkrachtiger ging acteren bij de aansturing van mijn afdeling.

Volgens de Taaladviesdienst is het gebruik van 'acteren' in deze betekenis een anglicisme en op de vraag of het gebruik ervan acceptabel is, antwoordt de dienst: 'Nee'.

Het werkwoord 'acteren' komt in dezen natuurlijk van 'actie'. Het meest voor de hand liggende werkwoord bij 'actie' is 'ageren', maar dat heeft wellicht een wat specifiekere betekenis gekregen dan 'tot actie overgaan.' Bij 'reactie' is nog altijd 'reageren' het werkwoord en niet 'reacteren'.

Hoe zit het eigenlijk met werkwoorden die afgeleid zijn  van zelfstandige naamwoorden die eindigen op -ctie? Worden dat werkwoorden die eindigen op -teren of op -geren?

Het lijstje dat ik geef is ongetwijfeld zeer onvolledig. Voor aanvullingen en terechtwijzingen hou ik me nadrukkelijk aanbevolen.

Sommige zelfstandige naamwoorden die eindigen op -ctie hebben een werkwoord bij zich dat eindigt op -teren:

selectie - selecteren
inspectie - inspecteren
infectie - infecteren
projectie - projecteren
reflectie - reflecteren
detectie - detecteren
injectie - injecteren
connectie - connecteren
reflectie - reflecteren

Opvallend is dat in alle zelfstandige naamwoorden een ɛ-klank voorafgaat aan de -ctie: selectie.

Er zijn ook werkwoorden die een g krijgen:

reactie - reageren
directie - dirigeren
correctie - corrigeren
interpunctie - interpungeren
fictie - fingeren
redactie - redigeren

Het werkwoord 'interpuncteren' kwam ik ook verschillende keren tegen, maar het is niet terug te vinden in onze Woordenlijst. 

Zelfstandige naamwoorden op -ctie kunnen ook werkwoorden met een andere uitgang bij zich hebben:

functie - functioneren / fungeren
perfectie - perfectioneren
collectie - collectioneren
productie - produceren
reproductie - reproduceren
reductie - reduceren
deductie - deduceren
introductie - introduceren
constructie - construëren
instructie - instruëren

Voor zover ik kan zien hebben werkwoorden die eindigen op -ceren altijd een ʌ-klank in het zelfstandig naamwoord (reductie), evenals de werkwoorden die eindigen op -eren zonder meer (constructie).

Wellicht heeft de klinker in het zelfstandige naamwoord (mede) invloed op het werkwoord dat te vormen is. Om te weten te komen op 'acteren' een voor de hand liggend werkwoord is bij 'actie', zouden we dan op zoek moeten gaan naar zelfstandige naamwoordigen die eindigen op -actie.

We hebben al:

reactie - reageren
actie - ageren

Maar wat zijn de werkwoorden bij 'fractie' en 'factie' en zijn er nog andere zelfstandige naamwoorden op 'actie' (behalve varianten als 'interactie' of samenstellingen als 'bel-actie' of 'terugroep-actie')? Wie weet het? (Zie toevoeging onderaan).

We kunnen ons afvragen hoe het eigenlijk hoort of moet, maar de taal is van alle taalgebruikers en we zien/horen in ieder geval steeds meer mensen het werkwoord 'acteren' gebruiken als ze het niet hebben over toneelspelen. Daarbij kan het Engelse werkwoord 'to act' van invloed geweest zijn, maar ook het niet (meer) voldoen van het werkwoord 'ageren', dat meer in de hoek zit van 'strijd voeren'.

Het bijwoord 'pro-actief' heeft volgens mij nog niet geleid dat het werkwoord 'pro-acteren', maar misschien bestaat dat intussen ook al. 'Reacteren' heb ik ook nog nergens gehoord, maar als ik selectief geluisterd heb, dan zie ik de reacties wel tegemoet.

Toevoeging
Lianne wees met op:

contractie - contraheren
extractie - extraheren 

Een mooie toevoeging, die in ieder geval niet tot gevolg zal hebben dat we van 'actie' 'aheren' gaan maken.