Bartje, de graphic novel (Ahmed Resh / Anco Dijkman)

Ooit heb ik beweerd dat ik de roman Bartje, van Anne de Vries, niet gelezen heb. Nu weet ik dat dat niet klopt. Toen ik op de mavo een mondeling tentamen moest afleggen over tien boeken, kwam ik de natuur- en scheikundeleraar tegen, die mijn boekenlijst wilde bekijken. Ik had het idee dat die lijst daarmee ook door hem beoordeeld werd. 

Niet alle boeken van mijn lijst herinner ik me nog. Maar volgens mij stond De zwarte ruiter van Vestdijk erop, Mensen zonder geld van Jan Mens, Peelwerkers van Antoon Coolen en Bartje dus. Over dat laatste boek maakte de docent, die zelf ook Bart heette, een opmerking: of ik wist dat er ook een tweede deel van was. Jazeker, dat wist ik: Bartje zoekt het geluk. En het derde deel? Daar had ik nooit van gehoord. Bartje barst van het geluk, zei hij. Ik kon aan hem zien dat het een grapje was.

Televisieserie

Toen ik op de middelbare school zat, kende iedereen het jongetje Bartje. Er was immers in 1972 een televisieserie over hem gemaakt en die werd veel bekeken. Die serie heb ik pas jaren later gezien, toen ik de videobanden had gekocht. In 1972 hadden we geen tv, want mijn ouders wilden 'de wereld' niet in huis halen. 

Maar iedereen, ook degenen die het niet gezien hadden, kende Bartje en zijn uitspraak dat hij niet voor bruine bonen wilde bidden. Verder herinner ik me van het boek vooral de angst voor de klabatse, waarmee kinderen een pak rammel konden krijgen. 

Intussen is Bartje wat weggezakt uit het nationale geheugen, schat ik zo in. In Drenthe, misschien niet. Er staat nog altijd een standbeeld voor Bartje in Assen. 

Al vrij vroeg maakte ik kennis met het werk van Anne de Vries (1904 - 1964). Op de lagere school lazen we de boekjes over Jaap en Gerdientje en daar genoot ik erg van. Ik heb mijn moeder wel eens gehoord over Evert in turfland (1930), maar ik geloof niet dat ik dat zelf gelezen heb. Wel las ik Reis door de nacht (vier delen, 1951 - 1958) en, pas in 2012, Dagoe, de kleine bosneger.

Ergens hier in huis moet de biografie van De Vries rondzwerven. Die wou ik ooit nog gaan lezen. Maar nu ik het boek zoek, blijkt het onvindbaar. 

Bartje (1935) werd een klassieker. Maar het stof  is er wel op aan het neerdalen. Daarom is het mooi dat zo'n iconisch boek opgefrist wordt, in de vorm van een graphic novel. Het scenario is van Ahmed Resh, de tekeningen zijn van Anco Dijkman. 

Niet voor bruine bonen

Uit de roman is vooral de scène bekend van Bartje die weigert te bidden voor bruine bonen. Daar houdt hij niet van en moeder heeft hem een kliekje koolraap beloofd, maar dat is ze vergeten. De betreffende passage:

Maar Bartje is geen Bartje meer. Hij kijkt moeder aan, hij slikt, slikt.... en zegt: ‘Ik bid niet veur brune bonen.’
En dan gaat alles zo gauw. Vaders stoel vliegt tegen de muur, Bartje zwaait door de lucht, zijn voeten slaan een bord van de tafel. Riekie wordt onderstboven gelopen, allen jammeren. ‘Albert, neem je in acht, 't is een kiend!’ ‘Vader, o, o, vader!’ Maar vaders eeltige hand beukt op Bartjes broekje. En die slimme, kalme Bartje is veranderd in een kleine woesteling. Hij trapt, bijt, slaat om zich heen. Hij gilt: ‘Nooit, nooit, nooit!’....
Dan zet moeder de deur wagenwijd open en vader stoot hem naar buiten.
‘En de drommel zal je halen, as ie nog een stap over de drempel doen!’ buldert vader, hijgend.
‘Ie bint jà een wild dier geliek!’ roept moeder. ‘Zoek dan maar een ander huus op, heur! Wij willen zo'n stiefkop niet meer hebben.’
‘Zo is 't,’ bevestigt vader, verrast door dit nieuwe gezichtspunt. ‘Smeer hem maar. Zuuk maar een ander vader en moeder. En heb 't hart eens in 't lief, dâ j' weeromme kommen.’
De deur slaat dicht.

Het eerste hoofdstuk uit de graphic novel heet dan ook 'Bartje bidt niet voor bruine bonen'. We zien het gezin aan tafel zitten, precies zoals in de tv-serie, in dezelfde tafelschikking. Dat roept wel de vraag op of nu de roman of de serie verstript is. In de roman zegt Bartje bijna bedeesd dat hij niet voor bruine bonen bidt, in de serie gaat dat met stemverheffing gepaard en in de graphic novel schreeuwt Bartje het uit. Voor mijn gevoel is dat net een beetje te, maar misschien komt dat juist wel doordat ik het boek ook gelezen heb. 

Geweld

Kinderen hebben het niet gemakkelijk in Bartje. Niet alleen is er een sterke hiërarchie, waarbij volwassenen altijd de baas zijn, maar ze zijn ook gewelddadig. Hier wordt Bartje het huis uit gezet, later krijgt hij ook nog met de klabatse. Juist als Bartje vrij rustig is, wordt het des te duidelijker dat de volwassenen buitensporig reageren. 

Het is knap dat de roman door Resh is omgewerkt tot een scenario van zo'n honderd pagina's. Het zal best een toer geweest zijn om de roman tot dat formaat in te dikken. Bovendien is Bartje iemand die nogal in zijn hoofd zit en in een strip moet er toch ook wat gebeuren. 

Die omzetting naar strip is goed gelukt: het verhaal is helder, er gebeurt genoeg. Wel fungeren de hoofdstukken soms als losse scènes, zodat de doorgaande lijn wat minder merkbaar is. Maar doordat sommige dingen in een later hoofdstuk terugkomen (bijvoorbeeld het liefdesleven van de oudste dochter, Lammechien) blijft die toch wel bewaard. 

Sociale wantoestanden

Aan de ene kant is Bartje, de graphic novel een portret van een dromerig jongetje, dat zijn weg moet zien de zoeken in de wereld. Aan de andere kant geeft het ook een beeld van moeilijke sociale omstandigheden. Net als de kinderen niets te vertellen hebben tegenover hun ouders, hebben de arbeiders maar te doen wat de heren zeggen. Als vader Bartels dat weigert, wordt het gezin uit het huis gezet en belandt het in de 'Lange Jammer', een gebouw met éénkamerwoningen. In 1958 heeft iemand een tekening gemaakt van het gebouw zoals hij het zich herinnerde. 

Lange Jammer, tekening van A. Cieraad (bron)

Van de graphic novel maakt het sociale aspect de meeste indruk. Misschien maakt dat de strip ook actueel. Niet dat de omstandigheden nu vergelijkbaar zijn met die uit de jaren dertig van de twintigste eeuw, maar de leefwerelden van arm en rijk zijn wel steeds meer gescheiden (zie rapport van het SCP, 2024).

De strip eindigt trouwens hoopvol: Bartje trekt de wijde wereld in. Zijn laatste groet is voor zijn vader. Mogelijk dat hier Bartje zoekt het geluk (1940) over gaat, maar dat heb ik niet gelezen. 

Tekeningen

De tekeningen van Anco Dijkman, zijn toegankelijk en helder, zoals we van hem gewend zijn. Ook weet hij de sfeer goed te treffen. Dat er een zekere nostalgie uit de tekeningen spreekt, ligt misschien wel aan mij. Mogelijk lees ik die erin, omdat ik Bartje associeer met mijn jeugd, toen de tv-serie populair was, al was de roman toen ook al bijna veertig jaar oud. 

Eigenlijk ben ik wel benieuwd hoe een nieuw publiek, zonder kennis van het boek of de serie, Bartje, de graphic novel zal lezen. Of de roman herlezing zou doorstaan, is maar de vraag, maar de graphic novel is fris en kan nog een hele tijd mee. 

En wat die bruine bonen betreft, Elly de Vries, dochter van de schrijver van Bartje vertelt in het voorwoord dat haar vader er dol op was. 

Titel: Bartje, de graphic novel

Scenario: Ahmed Resh

Tekeningen: Anco Dijkman

Uitgever: Personalia

2025, 104 blz. € 29,90

Eerder schreef ik over andere albums van Anco Dijkman:

Operatie Dageraad

Dutch - Outlaws op de vlucht