Daar kwam nogal wat kritiek op en die kritiek werd vaak persoonlijk, waarbij men verwees naar Van der Heijdens ouders. Vader Henk van der Heijden vocht mee met de SS en moeder Miep van der Velde was actief in de NSB. Van der Heijdens boek zou mede het doel hebben het handelen van zijn ouders in de oorlog goed te praten.
In Over de rand laait vuur heeft Van der Heijden zich helemaal gericht op die ouders. Hij kan zich, behalve op herinneringen en verhalen, baseren op veel documenten. Er zijn dagboeken, een autobiografie en veel, heel veel brieven. Van der Heijdens ouders trouwden in 1943, maar zagen elkaar heel erg weinig, omdat vader zich opgegeven had om te gaan vechten in Rusland. En later omdat hij gedetineerd was, ontsnapte en een tijd onderdook.
Titel
De titel verwijst naar een passage in een gedicht van Rilke. Henk schrijft daarover:
Het 'Geh bis an deiner Sehnsucht Rand' en 'Hinter den Dingen wachsen als Brand' beteekende voor mij dat wij als jonge menschen de dure plicht hadden van ons leven het hoogste en grootste te maken dat er van te maken was, ons te vormen en te ontwikkelen als onze gaven en vermogens het toelieten: dit woord beteekende voor mij dat ik met heel mijn persoon, mijn leven en mijn kunnen midden in den tijd en in het gebeuren moest staan en vurig moest meespelen in het groote spel der krachten en ideeën dat wij gewoonlijk de geschiedenis noemen.
Je merkt het: hier is een idealist aan het woord, al vulde hij dat idealisme in op een manier die ons nu bevreemdt en die we afkeuren. Henk zag zelf ook wel in dat hij fouten gemaakt had, al blijft de vraag in hoeverre hij afstand genomen heeft van het gedachtegoed van de nationaal-socialisten. In dezelfde brief waarin hij die fouten erkent (zonder ze te noemen) geeft hij zijn zoon expliciet toestemming om na zijn dood alles wat verzwegen is omtrent zijn leven openbaar te maken.
Dit laat onverlet dat ik grote fouten heb gemaakt, zij het nooit de fouten die onwetende omstanders mij verwijten. Over sommige van die fouten ben ik, zoals gezegd, nooit in staat geweest in alle open- en eerlijkheid te praten, zelfs niet in mijn autobiografie. Ik kon het niet. Zwijgen was een onvermijdelijk deel van mijn leven. Maar na dat leven hoeft dat zwijgen wat mij betreft niet langer bewaard te blijven. Want nogmaals, het was zoals het was en zoals het was, was het.
Begrijpen
Van der Heijden reconstrueert het leven van zijn ouders, vooral om te kunnen begrijpen waarom ze de keuzes maakten die ze maakten. De aandacht waarmee hij dat doet, is een uiting van liefde, wat niet wil zeggen dat hij goedpraat wat zijn ouders deden. Al in het begin schrijft hij:
Mijn ouders hebben meegedraaid in een weerzinwekkend systeem. Dat is en blijft uitgangspunt én conclusie van dit boek.
Geregeld neemt hij afstand van de keuzes van zijn ouders, waarbij je de indruk hebt dat hij zich bij voorbaat aan het wapenen is tegen kritiek, waarschijnlijk indachtig de reacties op Grijs verleden.
Katholiek
Belangrijk voor de keuzes van de ouders is het katholicisme. Van der Heijden laat zien dat de stap van katholicisme naar fascisme in die tijd klein kon zijn, al zijn er ook katholieken die een heel andere keuze hebben gemaakt. Na de oorlog heeft Henk enkele brieven gewisseld met een andere katholiek, Godfried Bomans, die helder uitlegt, waarom de keus van Henk verkeerd was.
Zeg niet, 'ik deed zelf die dingen niet'. Je deed het wel. Want je droeg het kleed van hen die het wel deden, je steunde hen door je tijd en moeite te geven aan deze jammerlijke beweging. Je was medeplichtig. Dat je het aantrok wekte mijn verbazing, maar dat je het aanhield mijn teleurstelling.
Henk reflecteert wel op zijn keuzes, maar lijkt niet ten volle te beseffen wat het systeem heeft aangericht waaraan hij loyaal was en dat hij uitdroeg. Hij heeft ook weinig begrip voor de woede die er na de oorlog was:
Op het station Tilburg zag ik hysterische woede-aanvallen van oudere menschen en steenengooiende kinderen en volwassenen, die mij diep over mijn eigen volk te denken gaven. Ik heb mij zoo geschaamd. Wij waren weerloze ontwapende mannen en zij 'overwinnaars' die vroeger altijd onderdanig en bijna kruiperig waren, toen de Duitsche soldaat nog wapenen bezat.
Henk was lid van het Verdinaso, het Verbond van Dietsch Nationaal-Socialisten, dat later opging in de NSB. Hij werd lid van de Waffen SS, vocht mee in de Kaukasus en in Kroatië en werd Kommandant van de Landwacht van Zuid-Holland en Zeeland. In hoeverre hij daarbij vuile handen gemaakt heeft, zoekt zijn zoon zo goed mogelijk uit, maar zoals Bomans al schreef: de keuze zelf is al verkeerd.
In een brief aan haar man toont Miep alle begrip en ze prijst hem zelfs:
Je kon niet anders dan je hebt gedaan. Er zal nooit de schim van verwijt in mijn gedachten binnen sluipen. Je was eerlijk, eerlijk tegenover jezelf wat de moeilijkste vorm van eerlijkheid is, je was trouw, jezelf was je trouw. Je was dapper, je hebt je leven op het spel gezet, je bent vrijwillig naar Rusland gegaan. Je hoeft je nergens of voor niemand te schamen over de vijf jaren, die voorbij zijn gegaan. Ze hebben hun waarde en hun winst in je ziel achtergelaten, geloof het, ook als je het soms niet beseffen kunt.
Miep
Miep maakt zelf ook duidelijke keuzes. Ze komt terecht bij de Nationale Jeugdstorm van de NSB. Uiteindelijk wordt ze geroyeerd, als ze de meisjes opgeroepen heeft om zich waardig te gedragen in de omgang met Duitse soldaten.
Ze verwacht dat de oorlog wat kan veranderen in Nederland:
Eigenlijk wil ik ook in enkele maanden Duitsche overheersching hier veel dingen verbeterd hebben, een zuiveringsactie van de slappe elementen en de geldjoden. Daarna onze onafhankelijkheid herwonnen en Indië ongedeerd in ons bezit.
Ook Henk verwacht veel van de nieuwe wind die er door Europa waait:
Het nationaalsocialisme is niet het beste, doch het is het eenigste dat de europeesche problemen kan oplossen en ik ben er zeker van dat zij het zullen doen ook. De feiten zijn niet te negeeren.
Daden
Het gaat niet alleen om de opvattingen van Henk, maar ook waartoe die opvattingen hem brachten. Chris van der Heijden:
In de eerste instantie was en bleef hij een intellectueel, iemand die denken, studeren en schrijven verkoos boven andere zaken. Maar hij had ook een andere kant en meende dat die kant, conform de fascistische ideologie en de 'eisen van de tijd' niet verwaarloosd mocht worden: die van de daad.
Chris van der Heijden volgt zijn ouders kritisch en gelooft niet op voorhand wat ze zelf beweren.
Mijn vader heeft altijd doen voorkomen alsof hij een man uit één stuk was. Ik denk dat daar heel wat op af te dingen is.En op sommige vragen, die wel belangrijk zijn, is geen antwoord meer te geven. Henk komt in Pjatigorsk, in Rusland, waar de Duitsers vreselijk huisgehouden hebben onder de plaatselijke bevolking.
Alle ongeveer 1500 Joden werden vermoord. Dat gebeurde nog geen drie maanden vóór Henks komst. Maar in zijn brieven en andere geschriften is hiervan geen spoor te vinden. Wist hij het niet, merkte hij het niet? Wilde hij het niet weten? Een antwoord blijft uit.
Historicus en zoon
Aan de ene kant werkt Van der Heijden als historicus, die zoveel mogelijk wil uitzoeken. Aan de andere kant is hij een zoon die zijn ouders wil begrijpen en die zich daarbij in een verwarrende positie bevindt: loyaal aan de ouders, maar niet aan hun opvattingen en hun keuzes.
Er zijn meer zaken die verwarrend zijn. Zijn ouders hebben landverraad gepleegd, door te collaboreren met de bezetter, maar ze beroepen zich erop dat juist voor het land gedaan hebben.
Die positie van zowel onderzoeker als kind is lastig, maar Van der Heijden maakt zoveel mogelijk duidelijk waarop hij zich baseert en waarom hij schrijft wat hij schrijft. Bij het boek hoort een website met achtergrondinformatie, met daarop een schat aan verdere informatie. Veel bronnen zijn in te zien.
In hoeverre Van der Heijden alle beschikbare bronnen recht doet, kan ik niet beoordelen. In ieder geval probeert hij zo goed mogelijk transparant te zijn en geeft hij de lezer mogelijkheden om zich zelf verder in de stof te verdiepen.
Ik snap dat de uitgever het boek behapbaar wilde houden. Dat wil zeggen dat er geen literatuurlijst, geen namenregister en geen noten opgenomen zijn in het boek zelf. Maar als er een naam in het boek voorkomt, ga je niet tijdens het lezen op zoek op de website, maar wil je eigenlijk meteen weten over wie het gaat. De website heb ik dan ook pas bekeken toen ik het boek al helemaal gelezen had.
Veel illustraties in het boek ontberen een onderschrift en soms zijn ze ook aan de kleine kant. Dat had wel anders en beter gekund. In het midden is wel een mooi fotokatern opgenomen.
Vertelwijze
Schrijven kan Van der Heijden wel. Het verhaal is helder geschreven en houdt de aandacht gemakkelijk vast. Er wordt geregeld gebruik gemaakt van cliffhangers. Enkele voorbeelden:
In september wordt ze daarvoor voor vier maanden op een zijspoor gezet, in december wordt de schorsing met drie maanden verlengd, een halfjaar later wordt ze uit de partij gegooid. Zover was het nu nog niet.Het zal Henk, Miep, de naaste omgeving en advocaat Van Krimpen positief gestemd hebben. Ten onrechte zoals spoedig bleek.
De historicus past daarbij de technieken van de romanschrijver toe.
Natuurlijk is Over de rand laait vuur een boek over de ouders van Van der Heijden, maar het bredere belang is dat het een poging doet ons te leren begrijpen waarom mensen hun keuzes maken. Bij beide ouders is er wel een vorm van idealisme te bespeuren, al zijn er wel verschillen. Miep lijkt meer een gevoelsmens, Henk meer een intellectueel.
Dood van een vriend
Waarom Henk daadwerkelijk dienst nam bij de SS is toch nog lastig na te voelen. De dood van zijn vriend Jan van Lith speelt daarbij een rol, maar ik weet niet of die verklaring voldoende is. Voor mijn gevoel is de stap naar meevechten met de SS groter dan hij blijkbaar in het hoofd van Henk was.
In ieder geval is in dit boek de grote geschiedenis teruggebracht naar de levens van enkele mensen. Wat betekende het voor deze mensen om in die tijd te leven en hoe gaven hun opvattingen en hun omgeving hen in dat ze bepaalde keuzes maakten?
Dingen willen begrijpen betekent niet dat je ze verontschuldigt. Van tijd tot tijd maakt Van der Heijden dat duidelijk, maar omdat het boek ook met empathie geschreven is, kan bij oppervlakkige lezing 'begrip van' en 'begrip voor' door elkaar gaan lopen, hoewel de auteur die twee steeds zo goed mogelijk scheidt.
Over de rand laait vuur heeft mij zeker geboeid. Het toeval wil dat ik vlak na het lezen de roman Alleen geluk van Miep van der Velde vond op een vlooienmarkt. Die heb ik maar gekocht. Of het ooit van lezen komt, weet ik niet.
Chris van der Heijden, Over de rand laait vuur. Mijn ouders en de oorlog. Uitg. Boom, Amsterdam 2025, 364 blz. € 29,90
 |
| Huwelijk van Henk en Miep (Bron) |
Geen opmerkingen:
Een reactie posten