We waren erbij. De eeuw van de radio (Jan Westerhof)

In dit jaar is honderd jaar na de eerste radio-uitzending door ingenieur Hanso Idzerda. Een jubileumjaar dus en dat is te merken. Er worden podcasts aan gewijd, zoals 100 jaar radio (op NH Radio) en Hallo, hier Hilversum! Ik besteedde er aandacht aan in een column en bij uitgeverij WBOOKS verscheen er een fraai boek: We waren erbij. De eeuw van de radio door Jan Westerhof, gepokt en gemazeld in het radiowezen. Zo was hij van 2007 tot 2017 directeur radio bij de NPO.

Aan het eind van de proloog geeft Westerhof een karakterisering van zijn boek:

Dit boek gaat over het medium dat al honderd jaar de hartenklop van de maatschappij laat voelen. Met verhalen over de pioniers en hun zoektocht om het nieuwe medium te exploreren en te exploiteren. Over de tijd van de buizenradio's tot de digitalisering, als alles weer anders wordt. Van lamp naar transistor naar chip. Dit boek gaat over de iconen van de Nederlandse radio. Dat zijn programma's en hun makers. Het gaat over passie voor het medium en engagement. Een boek met een open einde. Radio is nog springlevend. De leuke, spannende, boeiende, dramatische, opwindende radiomomenten zijn ontelbaar. 

Dick van Rijn, 1953

 Dat dit citaat een beetje ronkt, vind ik niet zo erg. Het toont ook wel het enthousiasme van de schrijver aan. Verder is hij in het boek vooral zakelijk, rapporterend, informerend. Westerhof wil zo goed mogelijk uit de doeken doen hoe het nu allemaal zit en gaat gelukkig niet tussen de lezer en de tekst in staan.

Westerhof schetst de geschiedenis van de radio, van de pioniers aan het begin van de vorige eeuw tot nu. Bijna alles wordt wel even aangestipt en dat is zonder meer knap. Het boek telt nog geen tweehonderd bladzijden en is bijzonder rijk geïllustreerd. Dat wil zeggen dat de schrijver de beperkte ruimte die er was voor tekst goed gebruikt heeft.

Verzuiling

Natuurlijk krijgen we de geschiedenis van de verschillende omroepen te lezen. Juist daarin is de verzuiling van de Nederlandse samenleving nog heel lang zichtbaar geweest. Het heeft tot de jaren negentig geduurd voordat er horizontaal geprogrammeerd werd, wat wil zeggen dat er elke dag op hetzelfde moment hetzelfde (of in ieder geval eenzelfde) programma te beluisteren was. Daarvoor hadden omroepen hun eigen dagen of dagdelen.

In de beginjaren was censuur nog gebruikelijk en dat heeft lang standgehouden. Jan Rietman vertelde in de podcast KX Radio 50 jaar 3 FM dat in 1976 een nummer als 'Heaven must be missing an angel' niet gedraaid kon worden bij de NCRV. Dat er in de oorlog een geduchte censuur was (in de periode dat radiotoestellen nog waren toegestaan) werd dus niet als vreemd ervaren. Men was het al gewend.

Gouden jaren

De jaren vijftig waren de gouden jaren. In 1959 bezit 99 procent van de huishoudens een radiotoestel. Voor de oorlog was dat op zijn hoogst 65 procent. Hoe Westerhof aan die cijfers komt, is niet duidelijk. Uit een rapport van het Sociaal en Cultureel Planbureau blijkt dat in 1975 96 procent van de huishoudens minimaal één radiotoestel heeft en de trend is dat het radiobezit dan nog licht stijgt: 97 procent in 1980, 98 procent in 1985, 99 procent in 2000. In dat licht bezien is de 99 procent in 1959 mogelijk wat overdreven.

Ochtendgymnastiek met Lien Dreese. Aan de piano Arie Snoek. 1955

De jaren vijftig brengen veel op de radio waar de ouderen herinneringen aan hebben en waarvan anderen wellicht wel gehoord hebben: Kleutertje luister, de Ochtendgymnastiek, de actie Beurzen open, dijken dicht! Verder natuurlijk het hoorspel met Paul Vlaanderen en Paulus de boskabouter.

Dat hoorspel was er ook al in de jaren dertig. De eerste Paul Vlaanderen (Spreek met Vlaanderen en het komt in orde) was er al in 1939, maar pas in de jaren vijftig zouden de hoorspelen uitgezonden worden met 'mysterie in de titel'. Daar zijn er enkele van bewaard gebleven; veel is verloren gegaan.

Westerhof heeft natuurlijk keuzes moeten maken, maar meer aandacht voor het hoorspel in de jaren dertig was wel passend geweest. Hij had daarvoor wellicht terechtgekund bij de dissertatie van Ineke Bulte, Het Nederlandse hoorspel (1984).

Als Westerhof het over het hoorspel heeft, trekt hij de lijn ook meteen maar door naar bijvoorbeeld de series Radio Bergeijk, Het bureau en Bommel. De schrijver moest laveren tussen een chronologische weergave en een thematische en dat levert soms opmerkelijke keuzes op.

Podcast

Aan de podcast, die je als gepersonaliseerde radio kunt zien, besteedt Westerhof weinig en waarschijnlijk zelfs te weinig aandacht. Dat doet hij vlak na het hoofdstuk over de jaren vijftig. Omdat zowel een personenregister als een zakenregister ontbreken, maakt dat het zoeken naar specifieke informatie wel lastig.

In de jaren zestig en het begin van de jaren zeventig zijn er natuurlijk de zeepiraten, waaraan ruim aandacht wordt besteed. Door de komst van de transistorradio was de luisteraar niet meer gebonden aan huis, wat een boost heeft gegeven aan de belangstelling voor de radio.

Westerhof voert ons netjes door de tijd: de landpiraten met hun eigen zendertjes, de regionale omroepen, de commerciële zenders: we krijgen het allemaal te lezen.

Van tijd tot tijd wordt er een radiopersoonlijkheid in het zonnetje gezet, op (een deel van) een pagina, met een grijzige ondergrond.  Daarop wordt een beknopte karkterisering van het radiowerk van die persoon geschetst en hij of zij komt vaak ook zelf aan het woord.  Dat zijn mooie portretjes geworden, van bijvoorbeeld Hanso Idserda, Willem Vogt en Han Hollander tot Felix Meurders, Hans van Willigenburg en Gerard Ekdom.  Opmerkelijk is dat Shay (Shay Kreuger), wier naam ik nog nimmer had gehoord, ook zo'n pagina heeft gekregen, maar Ruud de Wild en Giel Beelen weer niet, al komen ze wel voor in We waren erbij.

Kleine omroepen

Je kunt niet alles noemen, ik weet het. Maar had het absurdistische radioprogramma Boràt toch niet even langs moeten komen? Hadden kleine omroepjes als de Joodse Omroep, de Boeddhistische Omroep Stichting, de Zendtijd voor de Kerken en andere zogenoemde '2.42-omroepen' niet even genoemd moeten worden? Misschien wel niet, misschien ook wel.

Al met al heeft Jan Westerhof het toch maar mooi gedaan: een boek geschreven over honderd jaar radio, toegankelijk voor een breed publiek, bijzonder helder geformuleerd. Het is een mooi overzichtswerk geworden, waarin radioliefhebbers lang zullen kunnen lezen en bladeren.

Jan Westerhof, We waren erbij. De eeuw van de radio. Uitg. WBOOKS, Zwolle 2018, 192 blz. gebonden, € 24,95.

Bron illustraties: uitgeverij WBOOKS