De schaduw van de Tambora (Philip Dröge)

Er is een indrukwekkende lijst te maken van boeken die ik ooit wilde lezen en waarvan het (tot nu toe) nooit gekomen is. In de afdeling non-fictie staan in ieder geval op de lijst: Congo, een geschiedenis (David van Reybrouck), Jacob van Lennep, een bezielde schavuit (Marita Mathijssen) en de biografieën van de koningen Willem I, II en III. Ja, en de boeken over de Boerenoorlog (Martin Bossenbroek), 1672 (Luc Panhuysen) en over bevindelijken in de Tweede Wereldoorlog (Ewart Bosma).

Soms komt het er toch van. Zo las ik onlangs De schaduw van de Tambora (2015) van Philip Dröge. De ondertitel: 'De grootste natuurramp sinds mensenheugenis'. Het is natuurlijk lastig om natuurrampen te vergelijken: een tsunami tegenover een vulkaanuitbarsting, een lawine tegenover een orkaan. Moet je alleen naar het aantal slachtoffers kijken om te zien hoe groot een natuurramp is? Nu ik het boek van Dröge gelezen heb, vermoed ik dat de uitbarsting van de vulkaan Tambora een goede kans maakt op de betiteling 'grootste natuurramp', vanwege de wereldwijde impact.

Uitbarsting

De Tambora is te vinden op het eiland Soembawa in wat destijds Nederlands-Indië was. Op 10 april 1815 is er een eruptie, met een knal waarvan mensen 2500 kilometer verder schrikken. Moderne geluidsdeskundigen denken dat de geluidssterkte 347 decibel is geweest. Het gruis en het fijne stof (tefra) dat omhooggespuugd wordt, komt tot 43 kilometer hoogte, volgens vulkanologen van nu. Dat is tot in de ozonlaag.

De stoffen die in de lucht terechtkomen, worden meegevoerd over de hele wereld. Het duurt twee maanden voordat Europa bereikt is. Intussen wordt overal het weer ontregeld, mislukken oogsten en breken er dus hongersnoden uit. Er vallen dode dieren uit de lucht, het sneeuwt waar nooit eerder een sneeuwvlok viel. In 1816 zal er in grote delen van Europa geen zomer zijn.

Gevolgen

Welke gevolgen heeft de uitbarsting zeker of mogelijk gehad? Philip Dröge heeft het nauwgezet voor ons geïnventariseerd. Sommige gevolgen zijn wellicht wat speculatief: zou China na de Tweede Wereldoorlog communistisch geworden zijn doordat het weer in 1815 zo in de war was? Er zal ongetwijfeld meer hebben meegespeeld.

Zelfs de uitvinding van de fiets zou (mede) veroorzaakt kunnen zijn door de uitbarsting van de Tambora. Het aantal paarden was gedecimeerd: er waren geen middelen om ze te blijven voeden en paardenvlees diende ook als voedsel voor de mens. Het zou kunnen zijn dat daardoor Karl von Drais een extra aansporing vond om tot een loopfiets te komen. Dröge maakt het wel aannemelijk, al kan hij natuurlijk geen sluitend bewijs geven.

Het kleurgebruik in de schilderijen van William Turner en Caspar David Friedrich is opmerkelijk, maar mogelijk staat het niet zo ver af van de kleuren die toen in de werkelijkheid te zien waren, door de stoffen die zich in de lucht bevonden. De schepping van het boek over het monster van Frankenstein (Mary Shelley) zou het gevolg zijn van de naargeestige zomer van 1816 en als de ouders van Joseph Smith niet hadden moeten vluchten voor de armoede was misschien de sekte van de Mormonen nooit ontstaan.

Honger

Schrijnend zijn de verhalen over de honger in bijvoorbeeld Zwitserland en in een missiepost van de Hernhutters bij wie toen de eskimo's werden genoemd. Huiveringwekkend is hoe door een enkele oorzaak het weer op zoveel plaatsen zo sterk ontregeld kan zijn. De sporen zijn terug te vinden in oude bomen, maar ook in ijs en in koraal. Er is nog steeds na te gaan welke stoffen toen naar beneden kwamen. Het is verbazingwekkend.

Het onderwerp is fascinerend, maar dat is niet het enige wat De schaduw van de Tambora tot zulke aangename lectuur maakt. Vaak gebruikt Dröge technieken die je zou verwachten bij romanschrijvers: we maken kennis met een historisch persoon, die door de beschrijving een personage wordt.  Die gaat de lezer volgen, waardoor hij met die persoon gaat meeleven. Het begin van elk hoofdstuk zou zo uit een roman kunnen komen:

Diep in zijn jas gedoken loopt een nog jonge man alleen over de winderige kade. Om hem heen heerst de vertrouwde bedrijvigheid van een havenplaats; zeelui, sjouwers, scheepsmakelaars, iedereen is bezig met werk. Maar de eenzame wandelaar heeft geen bestemming, hij loopt rond om de tijd te doden en warm te blijven in de snijdende herfstkou. 

In dit geval gaat het over Rudolf Zurlinden. Niet dat hij nu zo belangrijk is, maar hij is een voorbeeld van de mensen die probeerden Europa achter zich te laten om in Amerika een nieuw bestaan op te bouwen. De verhalen over de reizen naar Amerika zijn gruwelijk. Ik kende ze alleen met betrekking tot het vervoer van slaven. Deze witte mensen werden overigens soms ook behandeld als slaven.

Zijpaden

Als Dröge eenmaal zo'n personage gekozen heeft, volgt hij hem ook zo ver hij kan. Dan dwalen we wel af van de Tambora. De uitvinder van de fiets kreeg later bijvoorbeeld nog veel problemen door een uitspraak die zijn vader als rechter in een rechtszaak had gedaan. Dat hoeft niet allemaal verteld te worden in een boek over de gevolgen van een vulkaanuitbarsting, maar omdat de schrijver een goede verteller is, volgen we hem ook graag op de zijpaden.

Het laatste hoofdstuk is gewijd aan het onderzoek van de Tambora. Pas dertig jaar na de uitbarsting beklimt een onderzoeker voor het eerst de vulkaan. Het verhaal van deze man, Heinrich Zollinger, wordt uitvoerig verteld. Dat van de onderzoekers na hem is beknopt weergegeven - beknopter dan we van Dröge gewend zijn. Maar hij wilde misschien ook naar het einde van zijn boek.

Voordat In de schaduw van Tambora verscheen, had ik nooit van de vulkaan gehoord en dus ook niet van de uitbarsting en de gevolgen ervan. Nu ik het boek gelezen heb, snap ik niet dat een zo grote gebeurtenis zo lang buiten mijn blikveld heeft kunnen blijven. Vreselijke gebeurtenis, heerlijk boek.