Bij het opnieuw inrichten van de boekenkasten, moet er geschift worden. Dat is alle vorige keren natuurlijk ook al gebeurd en soms met pijn in het hart. Er zijn veel schrijvers wier werk ik waardeer, maar het past niet allemaal in de drie kasten die ik voor proza heb gereserveerd. De meeste boeken belanden op zolder.
Wat staat er wel? Deze keer beperk ik me tot het begin van het alfabet: de A. Op de bovenste plank staat veel van Armando. Ik heb ook wat boeken over zijn beeldende werk en wat dichtbundels. Die staan ergens anders. Armando is een stuurs en eigenzinnig schrijver, maar als je voor hem gewonnen bent, wil je zoveel mogelijk van hem lezen. Tenminste, zo verging het mij.
Aantekeningen over de vijand
Ik denk dat het bij mij begon bij Aantekeningen over de vijand. Dat verscheen in 1981, maar ik kocht het in december 1986, zie ik. Blijkbaar schreef ik dat in die tijd met potlood voor in het boek. In dezelfde maand kocht ik ook Machthebbers (1983) en Krijgsgewoel (1986). Ik moet meteen flink aan het lezen zijn geslagen in Armando.
Aantekeningen over de vijand is een boek waar ik indertijd maar moeilijk grip op kreeg. Het boek bestaat uit allemaal korte stukjes, gescheiden door een punt. Ik heb die stukjes met potlood genummerd en op een kladpapiertje, dat nog steeds in het boek ligt, staan de volgende termen: plek, landschap, bomen/bos, vijand, dader, aantekeningen, met daarachter de nummers van de stukjes waar dat woord of dat onderwerp in voorkomt.
Als ik het mij goed herinner, deed ik dat omdat ik een inleiding over Armando heb gehouden op een literatuurkring in Rotterdam. Nu kan ik mij niet meer voorstellen dat mij dat geholpen heeft.
Ik sla het boekje drie keer open en citeer steeds een willekeurige aantekening.
Denk je echt dat ze voor niets gesneuveld zijn? Denk je dat echt? Misschien heb je wel gelijk.
Alle schuld heeft zich in me opgestapeld. Een bouwwerk bijna. Ik ben ieders schuld. Ik ben langzamerhand degene. Ik ben behoorlijk op weg. Mij is een troon beschoren.
875 doden. Is dat genoeg? Lijkt me wel.
Misschien dacht ik toen nog dat Aantekeningen over de vijand over de Tweede Wereldoorlog gaat. Dat denk ik nu niet meer.
De straat en het struikgewas
Maar de Tweede Wereldoorlog speelt wel een rol in het werk van Armando, bijvoorbeeld in De straat en het struikgewas (1988), een van zijn bekendste boeken. Ook in dat boek schreef ik voorin iets met potlood: 'Van Amber en Ingrid. 1988.' Amber en Ingrid herinner ik me nog wel. Blijkbaar kreeg ik van hen in 1988 een boekenbon, toen ik afscheid nam van de school waar ik toen werkte. Ik neem niet aan dat ze uit zichzelf dit boek hebben gekocht.
De straat en het struikgewas is een van de meer toegankelijke boeken van Armando, die opgroeide vlak bij de plaats waar in de oorlog Kamp Amersfoort werd gebouwd. In het boek komt ook een jongen voor die een Duitser doodt. Dat zou autobiografisch kunnen zijn, al heeft Armando dat nooit bevestigd.
Nu ik opnieuw door het boek blader, zie ik dat het bestaat uit korte hoofdstukken en die hoofdstukken bestaan weer uit kort stukjes. Ik heb met mijn potloodje aardig wat aangestreept.
Er is iets gebeurd. Er is iets gebeurd, wat was het ook weer. O ja, de vijand is er. Ik ga vandaag weer naar 'm kijken.
Dat is een stukje uit het hoofdstuk 'De zichtbaarheid'. Ik heb erbij geschreven: 'Feindbeobachtung'. Blijkbaar was ik op de hoogte van de schilderijen van Armando. Die titel komt verschillende keren voor.
Leven is oorlog
Het werk van Armando gaat, denk ik, niet over de Tweede Oorlog, maar over oorlog. En misschien is het leven wel oorlog. Hoe meer je van hem leest, hoe meer alles met alles te maken heeft. Je begeeft je tijdens het lezen in een harde wereld, maar met veel menselijkheid eronder en er is ook humor. Optimisme over jezelf of over je soort hou je er niet aan over.
Blijkbaar heb ik het werk van Armando graag bij me, al pak ik het weinig uit de kast. Misschien was dat wel het laatst bij zijn overlijden, vier jaar geleden. De tijd vliegt.
Over zijn schuldige landschap (dat alles gezien heeft, maar niet heeft ingegrepen) heb ik het maar even niet. Daar is elders genoeg over te vinden.
Lees de boeken van Armando, zodat hij er nog een tijdje is. Het is zo'n menselijk oeuvre. Nee, niet altijd makkelijk, dat is zo. Wat had je dan gedacht?
Nog een gedicht.
Vaarwel
Ruikt het gras en staptdoor struikenrecht op de weerzin af.Vaarwel,en spreekt een woord van danktot de krijgshaftige omgeving.Vaarwel,en brengt een groet aan vroeger,toen nog geen enkel zwaardbeschikbaar was.
Eerder schreef ik over Armando:
Geen opmerkingen:
Een reactie posten