Liefde, liefde (Fleur Bourgonje)

Sommige schrijvers schrijven boeken, andere bouwen aan oeuvre. Fleur Bourgonje is een oeuvrebouwer: elke roman of dichtbundel is een nieuwe steen in het bouwwerk. Toen ik in een boekhandel onlangs haar nieuwe roman Liefde, liefde zag liggen, nam ik die zonder nadenken mee. Weer een Bourgonje, immers. Bovendien had ik in het lijstje met de beste romans die ik in 2015 las haar vorige roman, Uitval, bovenaan gezet. Het leek het sluitstuk van het oeuvre. 

Maar gelukkig is Bourgonje doorgegaan. In haar nieuwe roman komen vijf mensen samen op het Chileense eiland Fortuna, wat door sommigen zo'n beetje als het einde van de wereld wordt gezien. Ze zullen daar een nacht bij volle maan doorbrengen op het strand. 

Maria is er een jaar eerder ook al geweest. De duiker Rafael heeft aan de dichter en verhalenverteller Julian gevraagd om een beetje op haar te letten. De andere drie zijn Ricky (opaaldelver), Aline (op weg naar een vluchtelingenkamp om hulp te verlenen) en Carlos (leidde ooit een mislukte revolutie). 

De gebeurtenissen zijn niet zo spectaculair: er wordt brandhout verzameld, iemand gaat de zee in, iemand verwondt zijn hand. Maar eigenlijk gaat het bij Fleur Bourgonje nooit om de gebeurtenissen. Die zijn aanleiding. Of ze worden tot symbool van waar de personages mee worstelen. Wat er in de personages gebeurt, is altijd belangrijker dan wat er om hen heen plaatsvindt en misschien is het zelfs zo dat wat er beschreven wordt er net iets minder toe doet dan wat er gesuggereerd wordt. Niet alleen het hoofd van de personages is belangrijk, ook het hoofd van de lezer. 

Volle maan

Volle maan op het strand - dat is een setting die wat belooft:

Zijn ervaring heeft hem geleerd dat een strand bij volle maan de ultieme plek is voor het vrijgeven van geheimen, het opbiechten van wandaden, ook voor het verwoorden van verlangens en dromen. Het is een nachtlang een plek van kwijtschelding, inzicht en vergetelheid; bij het aanbreken van de dag is alles zoals het was: het geheim wordt teruggenomen, de wandaad ontkend, het inzicht beneveld, de driften en dromen nog dieper dan voorheen weggedrukt.

Op zo'n nacht kunnen de vijf zichzelf confronteren met het belangrijkste in hun leven en erover vertellen. Het benaderen van de kern was ook al belangrijk in Uitval. Alle vijf de personen hebben een verleden, waarover ze niet praten. Ook dat kennen we uit eerdere boeken, bijvoorbeeld de roman Onderstroom (1995), waarin een man en een vrouw beiden een verleden met zich meezeulen waar de ander niet van afweet en uit Oostenwind, koningskind (1997)

Al deze personen hebben iemand achtergelaten: Julian rouwt om de dood van Joanne, Ricky heeft zijn moeder achtergelaten en heeft een hoer weggestuurd die zwanger van hem was, Aline heeft haar echtgenoot verlaten om te gaan werken in vluchtelingenkamp, Carlos heeft de revolutie gediend ten koste van zijn gezin en Maria is een man kwijtgeraakt. Ze hebben ook allemaal iets te verzwijgen, iets waar ze liever niet over praten of zelfs nooit over gepraat hebben. 

Schimmen

Zullen zij bij volle maan hun hart openleggen, vertellen wat de last is die ze dragen? Op het eiland gaat het verhaal dat bij vollemaan de zielen van overledenen over de oceaan terugkomen om zich een nacht lang met hun geliefden te verenigen. Op een gegeven moment zijn die geliefden er. Als het gezelschap om het vuur zit, zijn ook de schimmen, de schaduwen, aanwezig. 

Dat soort magische momenten is een constante in het werk van Fleur Bourgonje: van haar debuut Spoorloos (1985), waar de vrienden op een verjaardag aanwezig zijn, ook degenen die slachtoffer geworden zijn van het regime, tot Uitval (2015) waarin de overleden ouders aanwezig zijn. Een ander duidelijk voorbeeld is De bedrieglijke warmte van vuur (1993), waarin de wereld van de doden en de levenden niet altijd te scheiden zijn. Het is een soort magie dat ik associeer met Zuid-Amerikaanse schrijvers als Gabriel García Márquez, maar de eerlijkheid gebiedt me te zeggen dat ik er te weinig van weet om zo'n losse associatie te onderbouwen. 

Het verhaal wordt verteld in korte hoofdstukjes, waarin we steeds bij een ander personage in het hoofd zitten. Zo komt de lezer te weten wat er werkelijk aan de hand is en welke zaken de personen voor elkaar verborgen houden. Het gevolg is dat je als lezer op intieme voet verkeert met de personages. Je weet zelfs dingen die hun geliefden niet weten: 'Een ziel heeft spelonken waar geen licht in valt. Ook niet de blik van een echtgenoot, of minnaar.' 

Eilandbewoners

Er is een tegenstelling tussen de vijf en de eilandbewoners. Die laatsten leven hun levens en vallen samen met wat ze doen. De duiker Rafael zegt daarover;

Ik duik, red soms mensenlevens, eet, drink, en verwek kinderen. Dat is mijn leven, ik weet niet beter. Mijn vrouw ook niet. Waar zouden we hier naar moeten verlangen?

De mensen van buiten het eiland hebben een andere manier van leven en soms maakt die inbreuk op het eilandleven. Daarover schreef Bourgonje bijvoorbeeld in Stromboli.  In de vijf mensen  in Liefde, liefde zit onrust: ze zijn losgeraakt van iets wat een 'thuis' is en ze zijn op zoek naar een manier om het leven leefbaar te maken of te houden. Het lijkt soms of ze daarbij moeten kiezen tussen trouw aan anderen of aan zichzelf en de keuzes die ze gemaakt hebben, hebben pijn opgeleverd. Aan het eind van het boek, verwoordt Maria het zo:

'Ach, wat is wijsheid. Iedereen leeft zijn of haar leven zo goed en zo kwaad als het kan liefst waardig, eerlijk, met open vizier, maar lijkt dat niet mogelijk, dan met geheime afspraken, verzwegen vragen, ontwijkende antwoorden, een afgewende blik. Of het zich afspeelt in een atelier, een villa, een tent of onder de blote hemel, dat maakt niet uit. Iedereen moet zien stand te houden. Niet omver waaien, niet verregenen, niet verschroeien, niet verdrinken. Doorlopen, almaar doorlopen. Vergezeld of alleen. Trouw aan de ander maar vooral aan zichzelf proberen te blijven. Ook in de liefde, ook in het verliezen van de liefde.'

Liefde, liefde

Het woord is gevallen, liefde. Twee keer komt het in de titel voor. Maar wat is het? Kijkend in het hoofd van Aline lezen we:

van haar thuis gebleven geliefde houdt ze, de filmer begeerde ze, Ricky wond haar vanmiddag op en nu dwingender nog, Carlos, maar welk gevoel het woord 'liefde' verdient, weet ze, nu ze vrij is, niet meer. 

Of is er liefde in al die voorbeelden en heeft de liefde nu eenmaal veel verschijningsvormen? En wat we liefde noemen kan van alles zijn, blijkt uit een mooie scène over Julian en Maria:

Als vanzelfsprekend omhelzen ze tenslotte elkaar. Niet uit verlangen, nee. Ook niet uit angst. Het is iets anders dat hen, nu, hier, in elkaars armen drijft. Is het de behoefte elkaar te troosten voor wie en wat verloren ging of nog verloren zal gaan en niet, nergens terug te vinden is; is het de wil elkaar te beschermen tegen het nu eens onbarmhartige dan weer barmhartige verstrijken van de tijd; is het een intuïtief weten van iets dat onverwoordbaar bleef? Ze stellen zich deze vragen niet, de mogelijkheden hangen om hen heen en bewegen mee met de wind. Tot opeens vier oude woorden door de onzichtbare waaier heen dringen. Iemand fluistert 'ik hou van je', maar wie van de twee, wie? Of is het de oceaan die ruist?

Sorry voor het lange citaat, maar ik kon niet meer stoppen met typen. Ook qua stijl bevalt het werk van Bourgonje mij nogal. 

Eerlijkheid

In Uitval is het juist de liefde die de schrijfster (personage in die roman) probeert te benaderen. Ze merkt dat er eerlijkheid voor nodig is, nietsontziendheid. De personages in Liefde, liefde gaat het misschien niet om eerlijkheid tegenover anderen, maar tegenover zichzelf. De schimmen houden hun een spiegel voor en vragen hun daarin te kijken en te leven met de aanblik. Met welk verhaal leven ze verder?

Iedereen maakt een verhaal van zijn leven. Altijd weer komen er in het werk van Fleur Bourgonje verbeelders voor, mensen die een werkelijkheid creëren. Bijvoorbeeld een architect in Labyrint, een beeldhouwster in De bedrieglijke warmte van vuur en Julian is dichter, Maria schildert. Joanne, de vrouw om wie Julian treurt is tuinarchitect. Maria komt aan het slot tot de conclusie dat ze een nieuw verhaal moet gaan bedenken, waarin leven, liefde en dood voorkomen. 

In Uitval probeert een schrijfster tot de kern van haar leven te komen door de roman die ze geschreven heeft en herleest. Het moet het verhaal worden waarin haar leven weerklinkt. 

Weinig nieuws

Een kwaadaardige lezer kan opmerken dat er weinig nieuws te lezen is in deze roman van Fleur Bourgonje: weer mensen met een verzwegen verleden, weer mensen die op zoek zijn en helderheid proberen te verkrijgen, weer geweld (in het verhaal van Carlos), weer relaties waarin mensen zich niet (kunnen) laten kennen. 

Dat is zo, maar juist dat bewonder ik aan het werk van Bourgonje. Zoals Cézanne steeds dezelfde berg schilderde, hamert zij op hetzelfde aambeeld om een nieuwe roman te smeden. In haar werk gaat het niet om de afzonderlijke verhalen, maar om het leven zelf, om het universele, dat terug te vinden is in alle personages en alle lezers. Het blijkt ook uit de verhalen die Julian vertelt en uit de uitwerking die zijn woorden hebben:

hoe ze tranen kunnen oproepen hoewel er die dag niets droevigs is gebeurd, het droevige moet er dus al geweest zijn, misschien altijd al. Dat is wat ze willen horen uit zijn mond, dat alles er altijd al was en altijd zal blijven, zowel in de houten huizen van hun eiland als in de hoge stenen gebouwen in de steden van het continent. 

Hoge inzet

Het is de hoge gooi, die indruk op me maakt. Voor mijn gevoel staat er bij de boeken van Bourgonje altijd wat op het spel en is geen enkele roman vrijblijvend. Daarbij komt de lyrische stijl, die mij zeer aanstaat. Verder is de schrijfster goed in het doseren van de informatie. Al aan het begin weten we dat Maria iets komt zoeken op het eiland en van Julian weten we al snel dat hij treurt om Joanne. Stukje bij beetje krijgen we meer informatie en pas aan het eind van het boek weten we wat er bedoeld wordt met de vraag die Julian op de eerste bladzijde al stelt: 'Ga je het haar bij thuiskomst vertellen?'

Omdat de manier van werken nogal afwijkt van wat de gemiddelde schrijver doet, snap ik wel dat Liefde, liefde niet een boek voor iedereen is en dat er mensen zijn die meer 'verhaal' willen. Dat moet dan maar. 

Liefde, liefde is uitgegeven bij Uitgeverij Nachtwind, een uitgeverij die ik niet kende. Er blijken niet in de eerste plaats literaire boeken uitgegeven te worden. De uitgever heeft er wel een mooi boek van gemaakt: gebonden, stofomslag, leeslint en aan het begin, het eind en tussen de hoofdstukken door grafiek van Angelique Kleijne. 

Mooi, mooi. Kijk eens of Liefde, liefde iets voor je is. En als dat zo is, dan kun je met een gerust hart ook de rest van het oeuvre kopen en lezen.