Birk (Jaap Robben)

Blijkbaar heb ik niet de neiging om de boeken van Jaap Robben meteen te gaan lezen als ze verschijnen.  Zomervacht (2018) las ik in 2019 en Birk (2014) heb ik nu pas gelezen. Als iemand ooit mijn botjes vindt (2012) las ik wel in het jaar van uitgave. Josephina moet ik ook rond die tijd gelezen hebben, maar ik heb er, voor zover ik nu kan zien, niet over geschreven. 

Waarover Birk gaat, wist ik voordat ik eraan begon: het komt geregeld voor dat leerlingen het boek op de lijst zetten. Bij een boek dat intussen zes jaar oud is, hoef ik niet krampachtig te doen over de plot, lijkt me. Wie het nog wil gaan lezen, moet deze bijdrage misschien overslaan. Aan de andere kant: ook als je de plot al weet, blijft Birk nog steeds een leuk boek, heb ik gemerkt.

 

Eiland

Mikael Hammerman woont op een klein eiland, met zijn vader Birk en zijn moeder Dora. Verder woont alleen Karl er, een visser. Een eindje verderop staat het huis van mevrouw Augusta, maar zij is al overleden. Het eiland ligt niet dicht bij een kust en vermoedelijk moeten we het situeren ergens tussen Schotland en Noorwegen. Maar er is wel elektriciteit, (vaste) telefoon, radio en tv. Hoe dat precies zit, wordt niet uitgelegd en ook weten we niet of er riolering is. Er is wel stromend water. Van tijd tot tijd komt het schip Brigitta voedsel en post brengen. 

Meteen aan het begin van de roman verdwijnt de vader, Birk. Hij gaat de zee in om de bal van Mikael op te halen en komt niet meer terug. We kunnen ervan uitgaan dat Birk verdronken is, maar het duurt wel even voor Mikael en Dora dat accepteren.

In het begin vertelt Mikael niet wat er precies gebeurd is. Hij voelt zich schuldig aan het verdwijnen van zijn vader en meent vader op allerlei plekken te zien, bijvoorbeeld als een klein mannetje dat uit de kraan komt. Pas als hij de ware toedracht aan zijn moeder heeft verteld, houden die verschijningen op. Moeder zal daarna altijd spreken van Birk en niet meer van Papa. 

Laboratoriumopstelling

Net als in Zomervacht hebben we in Birk een kleine gemeenschap. Het lijkt een soort laboratoriumopstelling. Robben brengt zijn personages in een bepaalde situatie en wij kunnen bekijken hoe ze dan reageren. Dat deed Renate Dorrestein ook, tenminste in haar vroege werk; van haar latere werk ben ik wat minder op de hoogte. Esther Gerritsen doet in sommige van haar romans iets soortgelijks. 

Wat dat betreft is Birk extreem: drie mensen op een vrij klein eiland en ze wonen er al jaren en zijn dus al die tijd op elkaar aangewezen. Mikael kreeg thuisonderwijs van zijn vader, maar dat houdt nu op. Hij zorgt ervoor dat hij de lessen niet meer toegestuurd krijgt. De enige lijn met de buitenwereld is het schip Brigitta, maar dat zijn slechts kortdurende contacten. Slechts één keer gaat Mikael mee met Karl naar het vasteland, naar de plaats Tramsund. 

Af en toe onttrekt Mikael zich aan de kleine gemeenschap. Hij gaat dan naar het huis van mevrouw Augusta. Dat is ook de plaats dat hij kan dromen dat alles nog bij het oude is gebleven en dat zijn vader niet verdronken is. 

Soms haal ik drie mokken uit de kast en zet die samen met de koffiepot op tafel. Mevrouw Augusta is dan even naar de zitkamer om iets te pakken, pap moest nodig naar het toilet en ik ziet hier. En kijk uit het raam. 

Meeuw

Hij sluit een broedende meeuw op in de slaapkamer en gaat die geregeld voeden. Hij hoopt de jonge meeuw, die uit het ei gekomen is, afhankelijk van hem te maken. Mogelijk wil hij iets (iemand?) hebben dat (die) echt van hem is. 

Dora vindt het maar niks dat Mikael zich afzondert. Mogelijk is ze bang om hem ook nog kwijt te raken. 

'Als je hier nog een keer komt...' Ze brengt haar mond naar mijn oor en fluister. 'Dan brand ik dit krot plat.' (...) 'Hier moet je zijn.' Met haar vuist slaat ze hard tegen haar eigen borst. 

De tijd gaat door. Mikael is negen jaar oud als zijn vader verdrinkt. Aan het eind van het boek is hij vijftien. Zijn lichaam ontwikkelt zich, wat bijvoorbeeld te merken is aan een beginnende snor en hij gaat roken. Op een gegeven moment zegt Dora dat Mikael een man wordt. 

Identificatie

Soms denkt hij terug aan zijn vader, al lijkt het ontbreken van de vader vaak op de achtergrond te blijven. Als hij naar een foto kijkt waarop zijn vader zeventien jaar oud is, identificeert hij zich met hem: 

Wanneer ik voor die foto sta, wordt het een spiegel. Zeker als ik mijn hoofd een knikje schever hou en zijn halve glimlach nadoe. (...) Ik durf alleen zo naar die foto te kijken als ik zeker weet dat mijn moeder me niet kan betrappen. 

Ook het roken is misschien imitatie van de vader. Helemaal aan het eind van het boek wordt vader nog een keer rokend ten tonele gevoerd. 

Aanvankelijk weet je niet zo goed hoe moeder het verlies van haar man verwerkt. Maar op een gegeven moment wil ze dat Mikael de kleren van Birk aantrekt en ze ruimt alles op wat met zijn jeugd te maken heeft, ook de dingen waar hij aan hecht. Zo heeft vader ooit een zwemdiploma voor Mikael gemaakt. Ook dat moet weg. 

Het lijkt erop dat Dora het idee heeft dat ze kan kiezen: of Birk weg of Mikael en dat ze voor het laatste gekozen heeft. Ze kruipt zelfs bij hem in bed en spreekt hem aan met Birkje. In haar verdriet of haar verlangen is Dora niet in staat om te zien wat er in een ander omgaat. Ze vindt in Mikael Birk terug.

Haar manier van doen is misschien te vergelijken met de manier waarop Mikael omgaat met het jong van de meeuw. Daarbij gaat hij meer uit van wat zijn behoeften zijn dan van wat het dier nodig heeft. De parallel tussen de hoofdpersoon en een dier deden mij trouwens denken aan de zeelt in Muidhond, van Inge Schilperoord. 

Missen

Pas helemaal aan het eind van het boek kan Mikael uitspreken dat hij zijn vader mist. Pas dan is er misschien ruimte voor iets anders dan woede of zich terugtrekken. Mikael woont op een eiland, maar hij is zelf ook een eiland. Pas aan het slot van het boek is er een mogelijkheid tot  verbinding met het vasteland of met andere eilanden. Of dat ervan komt, is nog maar te bezien. 

Robben heeft met Birk een boeiende roman geschreven, die al door veel recensenten geprezen is. Er hangt een benauwende sfeer in het boek, waaraan Mikael niet kan ontkomen. Hij probeert de regie terug te krijgen, met het voeden van het meeuwenjong, maar dat lukt hem niet. De enige die hem kan redden, is misschien zijn vader, maar die is er juist niet meer. Pas als Mikael erkent dat hij vader mist, komt er ruimte in het verhaal. Maar dan is het boek uit.