Schijnoffers (Daan Heerma van Voss)

Het werd tijd dat ik eens wat meer ging lezen van Daan Heerma van Voss. Tot voor kort had ik alleen maar een verhaal van hem gelezen, in de bundel Morgen beginnen we weer opnieuw (link: onderaan). Dat vond ik wel een goed verhaal. Verder las ik nooit wat van hem. 

Maar Schijnoffers kon ik niet laten liggen. Het speelt zich namelijk af in de schaakwereld en als amateurschaker heeft dat mijn belangstelling. 

Drie personen spelen een belangrijke rol in de roman: David, een journalist, en zijn beide ouders Ella Leeuwin en Max de Nobel. Max is de schaker en is duidelijk gemodelleerd naar Jan Timman. Het is niet voor het eerst dat we Timman tegenkomen in de literatuur. Hij was ook het onderwerp van Geheime liefde (1977) van Laurie Langenbach. 

Parallellen

Schijnoffers is geen roman over Timman al zijn de parallellen overduidelijk: Max en Timman hadden beiden een vrouw met Surinaamse roots, die beroemd zou worden met het schrijven van een kookboek. Ze wonnen beiden het interzonetoernooi in Taxco (1985) en mochten uiteindelijk spelen om de wereldtitel, tegen Karpov. Alleen was dat bij Timman in een andere cyclus, in 1993. In Schijnoffers lijkt dat dezelfde cyclus te zijn als waarin Max het toernooi van Taxco won. 

Het gevolg van al die parallellen is wel dat ik de roman van Heerma van Voss gelezen heb terwijl ik door twee brillen over elkaar keek. Die van de roman en  die van een weergave van het tot fictie gemaakte leven van Jan Timman. 

Dat komt ook doordat Heerma van Voss vaak dicht tegen de werkelijkheid aan blijft zitten. Verschillende namen van schakers uit die tijd (Michael Tal, Boris Spasski, Anatoli Karpov, Gary Kasparov) worden genoemd. Andere schakers krijgen dan weer niet hun eigen naam: Romanishin wordt bijvoorbeeld Romanshev en Nigel Short wordt ironisch genoeg de grootmeester Long. 

Jan Timman behoorde tot de absolute wereldtop. Er was een tijd dat hij na Kasparov en Karpov de beste was. Dat hij mocht spelen om het wereldkampioenschap was min of meer een gelukje: Kasparov en Short besloten te spelen buiten de bond om, waarna Timman en Karpov om het wereldkampioenschap mochten strijden. De match werd gespeeld op verschillende plaatsen: Zwolle, Arnhem, Amsterdam en Jakarta. Indertijd ben ik in Arnhem gaan kijken, bij een partij die Timman jammer genoeg verloor. 

Daar gaat Heerma van Voss niet direct op in. In de beschrijving van het toernooi in Taxco zit je als lezer dichter op het schaken, verder blijft het toch een beetje op de achtergrond. Sommige verwijzingen naar het schaakspel doen vreemd aan: 'Max schoof zijn eerste zwarte pion naar voren. Romanshev bewoog een wit paard naar F6'. Dat zal wel f3 geweest zijn (met kleine letter). De observatie is trouwens van Ella, die niets van schaken weet, maar blijkbaar wel wil noemen welk veld het betreft. De koning omleggen na een verloren partij zal een grootmeester ook niet snel doen. Een handdruk volstaat. 

Spionage

In het heden gaat David op onderzoek uit, nadat zijn vroegere vriendje en buurjongen, Laurens Priem, hem aanwijzingen verstrekt over een spionageaffaire waarbij hun ouders mogelijk betrokken zijn geweest. In de strijd tussen de Sovjet-Unie en het Westen zouden ook een Nederlands bedrijf en de Nederlandse overheid een rol gespeeld kunnen hebben. De Priems waren bevriend met de De Nobels. Ze gingen bijvoorbeeld samen op vakantie. 

Dat schaken en politiek met elkaar verweven zijn, is niet opzienbarend. Lange tijd waren de Sovjetschakers oppermachtig, tot Bobby Fischer in 1972 wereldkampioen werd. Viktor Kortsjnoj speelde drie keer tegen Anatoli Karpov om het wereldkampioenschap. Kortsjnoj vroeg in 1976 politiek asiel aan in Nederland. Later speelden Karpov en Kasparov verschillende keren tegen elkaar. Kasparov ging na zijn schaakloopbaan de politiek in en voerde oppositie tegen de Russische regering. Karpov verdedigt op dit moment juist Poetin. De politieke strijd tussen de Sovjet-Unie en het Westen was in het schaken overduidelijk. 

Verhouding met ouders

Aan de ene kant is Schijnoffers een spionageroman, waarin David de kluwen van aanwijzingen steeds verder ontwart. Maar net zo belangrijk (eigenlijk belangrijker) is zijn verhouding tot zijn ouders. Niet voor niets gaat hij naar Paramaribo om zo dichter bij zijn moeder te komen en met zijn vader heeft hij altijd een problematische relatie gehad. 

Dat hij tegen Max wil spelen (en ook nog denkt dat dat een echte partij zou kunnen worden) is wel erg naïef. Max is niet zomaar een sterke schaker, hij behoort tot de wereldtop. David zou nooit een kans gehad hebben. Ook niet als Max al jaren niet meer geschaakt zou hebben. 

David krijgt de gelegenheid om te publiceren over de spionageaffaire waarbij een Nederlands bedrijf en de Nederlandse overheid betrokken zouden kunnen zijn. Die kans laat hij voorbijgaan, omdat hij vermoedt dat er nog meer te ontdekken is. Op eigen houtje start hij een onderzoek, waarbij hij ook graaft in het eigen verleden. Zo gaat hij naar de plaats waar de gezinnen De Nobel en Priem verschillende keren gezamenlijk hun vakantie doorgebracht hebben. 

Ontmoeting met vader

Intussen hebben Max en David al lang geen contact meer met elkaar. David weet aanvankelijk niet eens waar Max is, maar uiteindelijk zoekt hij hem op in Duitsland, waar Max zich teruggetrokken heeft. Intussen heeft de fictie het geheel overgenomen en is er eigenlijk geen relatie meer met de werkelijkheid. 

Het is wel een mooi gedeelte van de roman. David zou kunnen publiceren over wat hij allemaal ontdekt heeft, maar uiteindelijk is de ontmoeting met zijn vader belangrijker. Dat ze tegen elkaar gaan schaken en dat David zijn vader partij kan geven is onwaarschijnlijk en wel erg zwaar symbolisch, maar goed, dat nemen we op de koop toe. 

Osch, de collega met wie David samenwerkt voor het artikel zegt tegen David dat hij een vaderskindje is dat zich heeft wijsgemaakt dat hij een moederskindje is. Wat zijn vader voor hem betekent, ontdekt David tijdens zijn zoektocht en de uiteindelijke confrontatie met zijn vader. 

In Schijnoffers is er ook aardig wat aandacht voor Ella die terugblikt op het begin van haar relatie met Max, die samenviel met het toernooi in Taxco. 

Symboliek

Het schaken is aan de ene kant decor, het is een deel van de setting, maar de symboliek strekt zich uit tot hoe de personages met elkaar omgaan. Die symboliek wordt soms nadrukkelijk expliciet gemaakt: 'Bij nader inzien was ze nooit een dame geweest, maar een pion die toevallig de overkant van het bord had bereikt. En toen werd het bord onder haar vandaan gerukt.'

Natuurlijk is schaken een spel en je zou het ook als een vorm van escapisme kunnen zien: door te schaken houd je je niet bezig met het echte leven. Bij het schaken heb je weliswaar een tegenstander met wie je af moet rekenen, maar voor de rest heb je veel in eigen hand. De regels staan vast. Dat houvast van het schaken zoeken de personages ook in de wereld om hen heen. 

Ook het gedoe met de spionage heeft iets weg van een schaakpartij: twee tegenstanders proberen elkaar te verslaan. Ze brengen soms een schijnoffer om er voordeel uit te halen, doen stille zetten, waarvan pas later de bedoeling duidelijk wordt en uiteindelijk zal er iemand verliezen. 

Het spionagegegeven is een aardige manier om het verhaal gaande te houden. David wil niet alleen ontwarren wat er indertijd aan de hand geweest is, maar door in het verleden te graven, graaft hij ook in zichzelf en in de relatie met zijn vader. Tussendoor lezen we hoe zijn moeder alles beleefd heeft. 

Uiteindelijk draait het niet om de spionage en ook niet om het schaken. Ze zijn ook niet alleen maar decor, eerder zijn het spiegels waarvoor het echte verhaal (van David die zijn weg zoekt) zich afspeelt en waarin de verhoudingen, al dan niet symbolisch, weerspiegeld worden. 

Schijnoffers heb ik met plezier gelezen. De aanleiding was, behalve dat het in deze roman over schaken gaat, ook het idee dat ik eens wat meer van Daan Heerma van Voss wilde lezen. Dit is een onderhoudende roman, die lekker leest. Langzaamaan krijgt het verhaal meer lading, om uit te lopen op een mooi slot, waarin David zijn vader opzoekt. Als je daar bent aangekomen, zijn mogelijke parallellen met de echte wereld al lang niet meer belangrijk en hoop je alleen dat David wat meer helderheid krijgt over zijn leven en daarna weer verder kan. 

Eerder schreef ik over:

Morgen beginnen we weer opnieuw