Hogere machten (Joost de Vries)

James Welmoed en Elizabeth van Elzenburg ontmoeten elkaar voor het eerst in het toenmalige Nederlands-Indië, jaren dertig van de twintigste eeuw. Hij is bijna dertig, getrouwd, maar zijn vrouw Connie moet nog overkomen, zij is net achttien. Al bij hun eerste ontmoeting weet je dat er wat knettert tussen hen. 

James en Elizabeth zijn de centrale figuren in de roman Hogere machten van Joost de Vries. Ze leren elkaar goed kennen, omdat Elizabeth les in Engels krijgt van James. Ze zijn dus vaak met zijn tweeën. Ze hadden zich meteen in een hopeloze relatie kunnen storten, maar daar komt het niet van. 

Er staan praktische bezwaren tussen droom en daad, ze slaan hun paden crom en menighvoude naar andere plekken op deze aarde en altijd weer kruisen hun wegen elkaar. Dat gebeurt bijvoorbeeld ook in De wereld een dansfeest (1938) van Arthur van Schendel en misschien ook wel bij Twee meisjes en ik (1931) van A.H. Nijhoff. Mensen die voor elkaar bestemd zijn en elkaar wel of niet krijgen en de vraag of dat dan maar goed ook is. 

Intussen gaat de tijd verder en er gebeurt nogal wat in die twintigste eeuw, waarbij Welmoed en Elizabeth steeds dicht bij hooggeplaatste figuren zijn, van De Gaulle tot prins Bernhard, als een soort Forrest Gump. Je hebt steeds het oog op hen en achter hen ontrolt zich de film van de geschiedenis. 

Verteller

Intussen leidt de verteller ons waarheen hij wil. Dat begint al in de eerste zin van de roman: 'Lang geleden. Het eerste decennium van de vorige eeuw.' Daaruit kunnen we al concluderen dat de verteller zich in het heden bevindt, hetzelfde wellicht als dat waarin wij ons bevinden.  Af en toe piept hij even tevoorschijn, waarbij hij hardop lijkt te denken: 'Het verhaal laat zich het beste vertellen in de tegenwoordige tijd.' Of: 'Nu vanuit haar perspectief.'

Daaruit zijn de anachronismen in de roman te verklaren. Ergens wordt Simone de Beauvoir geciteerd, wier werk nog niet gelezen kan zijn in de tijd waarover dat deel van de roman handelt. In het volgende hoofdstuk zegt de verteller: 'Pas decennia later zou Elizabeth De tweede sekse van Simone de Beauvoir lezen.' Daardoor ook kan een nummer van Elton John opduiken op een moment dat het nog niet geschreven is. Het zit al wel in het hoofd van de verteller. Dat De Vries dat in een 'Verantwoording' aan het eind van het boek nog eens gaat uitleggen is jammer. 

De personages gaan niet alleen door de decennia, maar verplaatsen zich ook over grote afstanden. Als je naar de hele roman kijkt, lijkt dat snel te gaan, maar binnen de scènes neemt De Vries de tijd. Zijn stijl is soepel, de dialogen zijn spits, er zijn frisse vergelijkingen. Dat maakt Hogere machten tot een lekker leesboek, waar je snel doorheen gaat. 

Geen gepsychologiseer

Het staat me verder aan dat er niet veel gepsychologiseerd wordt. Je krijgt best wat te lezen over het innerlijk van de personages. Bijvoorbeeld:

Haar arrogantie irriteerde hem mateloos, hoe ze hem nu aangrijnsde, hij wilde haar negeren, was jaloers op haar zelfvertrouwen, wilde het liefst ver uit haar buurt zijn, hij wilde haar naakt zien, vastpakken, optillen. Zo veel niet-lineaire gevoelens, die adrenaline in zijn keel.

En nog een voorbeeld:

Hij praatte zichzelf bij haar vandaan, maar dat was paradoxaal genoeg juist de manier om zich weer naar haar toe te praten. Soms wil je iets - en dan niet omdat je het wilt, maar omdat je het niet-willen wilt overstijgen. Voor sommige mannen is hun geweten een kompas dat niet eens geraadpleegd hoeft te worden om te weten waar het noorden is; voor andere mannen is hun geweten een Matterhorn, een uitdaging die bedwongen moet worden. Ze hebben de behoefte killer te zijn dan ze zijn, ze zien het als een verdienste. 

Het is alsof je leest hoe het mechaniek van afstoten en aantrekken werkt, met een uitleg waarom het zo werkt. Het is een beschrijving die je met je hoofd kunt volgen. In het eerste citaat wordt ook een beroep gedaan op het meeleven van de lezer. Toch heeft de roman vaak iets afstandelijks. 

Dat is overigens geen gebrek. Want ondanks de afstand die soms geschapen wordt, blijf je meeleven met Welmoed en Elizabeth en voel je ook echt wel met hen mee. 

Vertelplezier

Nog maar eens: Hogere machten is in de eerste plaats een boek dat gewoon lekker leest. Het vertelplezier voel je op elke bladzijde. En elke keer weer zijn er leuke kleinigheidjes die je als cadeautjes ervaart. Als de kleine James voor het eerst in Engeland komt, ziet hij bijvoorbeeld een beeld van de ontdekkingsreiziger Stanley. Later zal hij, net als Stanley over de hele wereld zwerven en als hij in Egypte de zoon van Elizabeth ontmoet, gaat dat als volgt:

Welmoed stak zijn hand uit naar de eenentwintigjarige Jason Newman: 

- Dr. Livingstone, I presume?

Op de achtergrond spelen er nog wat andere personages een rol, bijvoorbeeld de loyale, maar ook duistere Niek Hulst, rechterhand van Welmoed, die in de loop der jaren opklimt van sergeant tot een steeds hogere rang. 

Als Hogere machten uit hebt, kijk je erop terug zoals oude mensen op hun leven: het is allemaal snel gegaan. Er is een groot deel van de eeuw voorbijgegaan terwijl je aan het lezen was en Welmoed en Elizabeth zijn oud geworden. Een nieuwe generatie is ook alweer druk bezig met haar eigen leven. De tijd vliegt, maar de herinneringen blijven. 

Het had allemaal ook anders kunnen lopen. 

Ze dacht aan de dingen die mis waren gegaan, de mensen die ze was kwijtgeraakt, en dan bedacht ze hoe het goed zou zijn gegaan, hoe ze er nog waren, hoe iedereen veilig thuiskwam. die gedachten zouden andere mensen misschien gek maken, maar zij vond het troostend dat er alternatieve verhaallijnen bestonden dan die de werkelijkheid vormden. 

Misschien zijn het niet de hogere machten die ons leven bepalen, maar zijn het kleine toevalligheden. Gelukkig hebben we onze verbeelding nog. En de verbeelding van Joost de Vries gaf ons een mooi boek. 

Eerder schreef ik over een ander boek van Joost de Vries: De republiek.