Het manneneiland (Hen Bollen / Herman Jansen)

'Kroniek van de gebeurtenissen in de Over-Betuwe van september 1944 tot juni 1945' - dat is de ondertitel van Het manneneiland en dat geeft goed aan waarover het boek van Hen Bollen en Herman Jansen gaat. 

Het boek kwam al in 1982 uit. Ik gaf toen les aan de Christelijke Mavo te Zetten en beheerde (mede) de schoolbibliotheek. Samen met mijn collega gingen we een keer per jaar 's avonds naar de plaatselijke boekhandel en zochten dan enkele dozen vol boeken uit, fictie en non-fictie. We namen ook Het manneneiland mee. Maar ik las het niet. 

Decennia later vond ik dat ik dat toch eigenlijk wel moest doen. Per slot van rekening is de Over-Betuwe mijn geboortegrond en daar is nogal wat gebeurd in de oorlog. Tweedehands is het boek gelukkig nog goed te koop, maar vaak vond ik de prijs dan toch weer te hoog. Maar nu heb ik het, gratis. Gekregen van mijn lief voor mijn verjaardag. En met plezier gelezen. 

Strijd

In het najaar van 1944 probeerden de geallieerden vanuit het zuiden door te stoten naar het noorden van Nederland. We weten hoe dat gegaan is: de Waalbrug bij Nijmegen werd wel veroverd, maar de Rijnbrug bij Arnhem was net een brug te ver. De mislukking van die verovering is bekend geworden, door boeken en films. Maar hoe was het intussen in de Betuwe?

Ook de strijd om de Waalbrug was hevig en het ging allemaal niet vanzelf. Met bootjes staken de soldaten de Waal over, onder vuur genomen door de Duitsers. Er waren minder bootjes dan gepland. Er werd heftig gevochten voordat de Duitsers aan de noordkant van de brug verslagen waren. 

Bollen en Jansen laten het hele boek door getuigen aan het woord komen. Er zijn ook dagboeken bewaard die informatie geven. De ooggetuigenverslagen zijn indringend. Ze verhalen niet over anonieme inwoners, maar over mensen die met naam en toenaam genoemd worden. Ze schuilen onder het viaduct van de spoorbrug bij Lent, terwijl de kogels overal heen vliegen, en we weten precies wie het zijn. Ook degenen die het niet overleven. 

Vaak zijn slachtoffers van de oorlog getallen, maar hier zijn het mensen met een naam en een gezicht. En met nabestaanden. Dat brengt de geschiedenis dichtbij. 

Doorbraak van de dijk bij Elden (Bron)

Inundatie

De strijd wordt gedetailleerd beschreven in het eerste hoofdstuk. Op 2 december laten de Duitsers de Rijndijk bij Elden springen, waardoor de Betuwe onder water loopt. Op 6 december bezwijkt de Liniedijk bij de Linge, waarna een groot deel van de Betuwe onder water komt te staan. 

Door de strijd is het op veel plekken niet veilig. Mensen vluchten naar plekken die ze veiliger achtten. Verder moeten de gewonden verzorgd worden. In Lent gaan ze naar Huize St. Joseph en bij het station Zetten-Andelst is het stationskoffiehuis als noodhospitaal ingericht. Er zijn veel gewonden, bijvoorbeeld door het bombardement op Opheusden op 9 oktober. Het verhaal gaat dat er in een kwartier tijd 2200 granaten op Opheusden neerdaalden. 

Bij elk onderdeel zijn er wel anekdotes. Soms maken die het verhaal lichter, soms onderstrepen die hoe hard die oorlog was. In het stationskoffiehuis werd een Duitse soldaat binnengebracht. Hij was nog maar zestien, zeventien jaar oud en had veel bloed verloren. Ooggetuige Lex Vogelenzang:

Op verzoek van de kapitein vroeg ik de jongen of hij een bloedtransfusie wilde hebben. "Ist das amerikanisches Blut?" vroeg hij, waarop de kapitein na vertaling mijnerzijds antwoordde: "Yes, of course." De Duitse soldaat antwoordde toen: "Dann bin ik lieber tod." De kapitein zei toen: "Okay, let hem die", pakte zijn revolver en schoot hem door het zijn hoofd. 

Er waren veel vluchtelingen in Herveld en Valburg. Bij de school in Herveld waren tientallen kookketels geplaatst. De warme maaltijden waren goed. Er was dan ook vlees in overvloed, door de vele noodslachtingen. Ook dieren waren slachtoffer van de oorlog. 

De school is er nu niet meer, maar twintig jaar na de oorlog was het mijn lagere school, waar ik in gedachten nog steeds de weg weet. 

Evacuatie

De bevolking van de Betuwe werd geëvacueerd. Een deel ging naar Breda en omstreken, een deel naar België. Het gezin van mijn vader kwam terecht in Overboelare, bij Geeraardsbergen. Er is nog een foto van het gezin in de sneeuw, maar ik weet zo gauw niet waar ik die foto kan vinden. Later bezocht ik met mijn ouders de oude kennissen van mijn vader en verschillende keren kwamen 'de Belgen' naar Nederland. Er is nog steeds contact tussen de families. 

Een aantal mannen bleef achter, waaronder mijn grootvader. Lange tijd heb ik me dat niet gerealiseerd. In de boerderij van mijn grootouders zat een deel van de staf en om de boerderij stonden drie kanonnen die over de Rijn moesten schieten. 

Bron

Hoeveel mannen precies achtergebleven zijn, is niet duidelijk. Het kunnen er duizend geweest zijn. Zij verzorgden het vee, rooiden de aardappels, plukten het fruit, dorsten het graan. Mannen vormden gemeenschapjes die een huishouden gaande probeerde te houden. Dat ging overigens niet altijd even hygiënisch, wat tot gevolg had dat ongedierte een kans kreeg. 

De plaatselijke bevolking had vanaf het begin van tijd tot tijd overlast van de soldaten, die vee uit de wei roofden, kachels uit leegstaande huizen haalden en zich aan geen regels leken te storen. Dat kwam meer voor dan ik mij voorgesteld had. 

Concreet

Het mooie van Het manneneiland is dat de beschrijvingen concreet zijn en dat veel dagelijkse problemen aan de orde komen. Zo kon je niet zomaar over de brug bij Nijmegen, maar daarvoor had je een 'permit' nodig. Het was niet altijd mogelijk voor de achtergebleven mannen om contact te houden met de rest van hun geëvacueerde gezin of hun vrouw of kinderen te bezoeken. 

Het boek gaat door tot na de bevrijding. De Betuwe is zwaar getroffen door het oorlogsgeweld en de inundatie en het gebied blijft nog een tijd gevaarlijk, doordat er mijnen gelegd zijn. De geëvacueerden willen zo snel mogelijk terug, maar dat is niet altijd mogelijk. Gelukkig komt er wel hulp op gang. 

Het manneneiland geeft een mooi stukje streekgeschiedenis. Wat er gebeurde in Lent en Elst wordt uitgebreid beschreven. Het zijn ook de plekken waar het meest gebeurde. De dorpjes daaromheen worden overigens ook genoemd en beschreven, maar beknopter. 

Aan het eind van het boek zijn twee handige registers opgenomen: een personenregister en een register op plaatsnamen. Dat maakt het boek goed hanteerbaar. 

Verder lezen

Wie meer over het onderwerp wil weten kan Ooievaar brengt zondvloed (1995) van Ferdinand van Hemmen lezen of De Betuwe in stelling (2000) van Victor Laurentius. Dat laatste boek gaat over een streek net iets meer naar het westen: de Neder-Betuwe.