Onder ijsbergen (J. Bernlef)

Leest iemand het werk van Bernlef nog? Hersenschimmen (1984) staat nog geregeld op leeslijsten en hier en daar kom ik daarop ook nog wel een dunnetje tegen: Sneeuw (1973), Meeuwen (1975). Dat is het wel. 

Zo gaat het blijkbaar met het werk van dode schrijvers: het zakt weg in het moeras van de tijd. Hopelijk steken de toppen van dat werk er nog een tijdje bovenuit. Voor mij zijn dat, naast Hersenschimmen: Publiek geheim (1987), Eclips (1993) en V.allende ster (1989). 

Vooral in de jaren tachtig en negentig (van de vorige eeuw natuurlijk) las ik aardig wat Bernlef. Altijd degelijke romans, meestal niet opvallend van stijl. De hoofdpersoon is vaak iemand die het in zijn eentje moet opknappen, maar dat past ook wel bij zijn karakter. 

Tijdens het rommelen in boeken kwam ik onlangs Onder ijsbergen (1981) tegen. Indertijd niet gekocht en niet gelezen en ook niet aangeschaft toen het verscheen in de reeks Schrijvers van nu van ECI. 

Waarnemer in Groenland

Jakob Olsen is de hoofdpersoon en hij is weer zo iemand die in zijn eentje opereert. Hij is rechter in Denemarken en wordt als waarnemer gestuurd naar Groenland om een oude zaak te onderzoeken. Het betreft Jón Eira, die zijn grootmoeder gedood heeft. Vooraf was echter de hele dorpsgemeenschap erbij betrokken. Men achtte de dood van de grootmoeder noodzakelijk, omdat er een boze geest in haar zou huizen.

Eira wordt veroordeeld tot een gevangenisstraf en na twee jaar pleegt hij zelfmoord. Omdat Olsen als lid van het Hooggerechtshof niet betrokken is geweest bij de veroordeling van Eira, wordt hij geschikt geacht om de zaak te onderzoeken. 

De Inuit hebben een eigen taal en die spreekt Olsen niet. Maar hij kan terugvallen op een tolk, Lina Krog, met wie hij goed kan opschieten. Olsen heeft overigens meer aan zijn hoofd dan deze zaak: zijn vader is net overleden en dat houdt hem nogal bezig. Hij heeft altijd respect voor zijn vader gehad, maar beseft dat het eigenlijk angst is geweest. 

Duidelijk en raadselachtig

Hoe meer Jakob te weten komt over de zaak, hoe meer hij het idee krijgt dat de plaatselijke bevolking een volstrekt andere cultuur heeft dan de Deense en dat dat gevolgen heeft voor hoe mensen met elkaar omgaan. De beslissingen die indertijd genomen zijn, zijn nauwelijks te begrijpen voor iemand uit een zo andere cultuur. Maar Jakob Olsen wil in ieder de feiten boven water halen. Hij heeft het idee dat hij werkt aan een zaak die zowel duidelijk als raadselachtig is. 

De titel is Onder ijsbergen. Daarbij betekent 'onder' zoiets als 'te midden van'. Die ijsbergen worden niet voor niets genoemd. Aan de ene kant kenmerken ze de omgeving, maar we weten ook dat het grootste deel van een ijsberg zich onder water bevindt. Zo is het eigenlijk ook met deze zaak: Jakob ziet wat boven het water uit steekt, maar hij wil op zoek naar de dingen die hij nog niet weet en dus ook nog niet snapt. 

Ook al is het boek al in 1981 verschenen, ik hou het slot toch nog maar even voor me. Als lezer heb je wel steeds meer het gevoel dat de missie van Olsen niet zal slagen. Dat gevoel is misschien vergelijkbaar met dat van de lezer van Nooit meer slapen. Dat is wel een andere omgeving (Noorwegen), maar ik moest wel aan het boek denken, zoals de hoofdpersoon me ook deed denken aan die van Sneeuw en Meeuwen: een man, alleen met zijn gedachten. 

Het leven op orde houden

In de loop van het boek kreeg Bernlef me weer aardig te pakken. Het lijkt allemaal niet spectaculair en de stijl is dat ook niet, maar de manier waarop Bernlef het aanpakt, werkt wel. Als lezer leef je mee met Jakob en af en toe ook met Lisa, naar wie het perspectief soms verspringt. 

Olsen is een man met aanzien en het lijkt erop dat hij zijn leven op orde heeft, maar hij worstelt met zaken uit het verleden en met de invloed die zijn vader op hem heeft gehad en eigenlijk nog steeds heeft. Ook Lisa moet haar leven op de rails houden. Ook zij heeft een verleden en moet zich een weg banen naar de toekomst. 

Van het jaar 2000 tot zijn dood in 2012 publiceerde Bernlef nog zes romans en in 2015 verscheen nog Een onschuldig meisje. Daarover schreef ik hier. Van al die late romans heb ik verder maar weinig gelezen. Op het moment dat ik dit typ denk ik dat ik alsnog wat van die boeken zou moeten lezen, maar tegelijkertijd weet ik dat ik me erbij zal moeten neerleggen dat ik altijd te weinig tijd zal hebben om te lezen wat ik zou willen lezen. We zullen zien.