De trein van 10:11 (Henk Stoorvogel)

Een collega maakte me attent op de novelle De trein van 10:11, van Henk Stoorvogel. Ik had van de schrijver en van het boekje nog nooit gehoord. Het blijkt een christelijk Boekenweekgeschenk geweest te zijn, in 2011. Actieboek, bedoel ik, want Boekenweekgeschenk is een beschermde term en die mogen de christelijke boekhandels niet gebruiken voor hun geschenkboek.

De trein van 10:11 is een aardig boekje. Het speelt zich af in een dorpje in de buurt van Hannover, waar een fotograaf, Alexander Wanne, de oorlog probeert door te komen. Het is intussen eind 1941 en de oorlog en het bewind laten zich wel voelen. Wanne moet er niet veel van hebben.

Er zijn nog weinig mannen in het dorpje. De meesten zijn opgeroepen voor het leger. Alexander, die kreupel loopt, is in de eerste oorlogsjaren nog vrijgesteld. Later zal hij wel ingezet worden om te helpen als Hannover gebombardeerd wordt.

Er zijn enkele zondagen waarop om 10:11 uur er een trein met op transport gestelde Joden door het dorpje komt. Ze gillen en daarom laat de dominee rond die tijd een extra psalm zingen. Achter in het boek verantwoordt Stoorvogel zich:

Een Duitser vertelde hoe hij tijdens de Tweede Wereldoorlog lid was geweest van een klein kerkje in een stad in Duitsland. Zondag na zondag werden de gelovigen tijdens de dienst opgeschrikt door voorbijrijdende treinen, met daarin mensen die schreeuwden om hulp. Naarmate de treinen bleven rijden gingen de gelovigen steeds harder zingen om het gegil maar niet te hoeven horen.

Het is moeilijk voor te stellen dat de Joden de hele weg gegild hebben. Dat kost namelijk nogal wat energie en er is ook niets van te verwachten. Wie zou mensen in een rijdende trein immers kunnen helpen?

Stoorvogel noemt bovendien zijn bron niet. Waar heeft hij het verhaal van die ene Duitser aangetroffen? Zijn er andere bronnen die zijn verhaal bevestigen? De oprechtheid van die ene Duitser wil ik niet in twijfel trekken, maar het geheugen is per definitie onbetrouwbaar. Waarom vermeldt Stoorvogel niet of hij de uitspraken gecheckt heeft?Dit punt is wel belangrijk, omdat zo ongeveer het hele boekje staat of valt met het geluid dat de Joden maken.

In een werk van fictie hoeft niet alles werkelijk zo gebeurd te zijn als het beschreven is, maar de gebeurtenissen in het boek moeten wel aannemelijk zijn. Dat iets onaannemelijk is, wil overigens niet zeggen dat het niet werkelijk gebeurd kan zijn.

Het hard zingen om het geroep van de Joden niet te horen kun je zien als een vorm van wegkijken. Natuurlijk ook als een vorm van zelfbehoud. Alexander Wanne is niet slecht, maar hij is ook geen held. Hij is iemand zoals wij bijna allemaal zijn.

Aan de ene kant wil Alexander Wanne best wat doen voor de Joden. Hij maakt bijvoorbeeld ook foto's van Joden die op transport gaan en dat is beslist niet zonder risico. Aan de andere kant beseft hij ook dat zijn gezin hem nodig heeft en dat hij voorzichtig moet zijn. Als een Joods meisje om onderdak vraagt, kiest hij voor zijn eigen veiligheid. Achteraf vindt hij dat laf.

Stoorvogel laat zien dat iemand niet moedig of laf hoeft te zijn, maar het ook beide kan zijn en hoe zwaar het kan zijn als je een keuze moet maken. Elke keuze kan een slechte keuze zijn. Het krachtenveld waarin iemand zich bevindt schetst Stoorvogel indringend. Je voelt hoe iemand verscheurd kan raken door de krachten om hem heen.

Stilistisch is De trein van 10:11 niet bijzonder. Op één bladzijde lezen we bijvoorbeeld zowel de uitdrukking 'zo snel als zijn vermoeide benen mij konden dragen' als 'een ogenblik later werden dromen werkelijkheid'. Dit soort zinnen had een kritische redacteur eruit moeten ziften.

In boeken uit de christelijke hoek wordt vaak veel gepeinsd en veel gepraat, om van het gepreek maar te zwijgen. Bij Stoorvogel is er gelukkig ook aandacht voor de gebeurtenissen en dat leest prettig. Wel wordt aan het eind van het boek veel uitgelegd en expliciet gemaakt, wat afbreuk doet.

Maar met Alexander Wanne heeft Stoorvogel wel een personage geschapen dat wellicht af en toe op zal duiken in onze herinnering. Dat is zeker wat waard.