Dagen van zand (Aimée de Jongh)

Het boek lag al een tijdje naar me te knipogen, maar mijn agenda zat vol en mijn hoofd was druk en ik wilde het niet even snel tussendoor lezen. Toen de drukte wat luwde, had ik er de tijd en de rust voor. Met enige gretigheid begon ik aan Dagen van zand van Aimée de Jongh. 

Toen ik het boek opensloeg, zag ik meteen, aan de binnenkant van het kaft, een prachtige tekening. Een akker waarvan de voren naar de horizon lopen. In de verte een huisje met een windmolen. Erboven is de lucht helemaal dichtgetrokken. Het zal wel waaien, want er vliegt een takje door de lucht. 

Eigenlijk gebeurt er nauwelijks iets op de tekening, maar er is een dreiging voelbaar, zoals -in een heel andere setting- bij Het gele huis van Carel Willink. Ook daarop zien we veel leegte: een wereld waarin mensen zich niet vertonen. De proppen papier bij Willink werken net als het takje bij De Jongh.

Foto's

Meteen daarna in het album treffen we een foto aan uit 1938: een vader met drie zonen. De linkerhelft zien we voor in het boek, de rechter achterin. Dat doorsnijden is een vreemde keuze, in mijn ogen. Is dit niet het verminken van een foto?

Elk hoofdstuk van Dagen van zand begint met een foto en achterin is een dossiertje opgenomen met nog meer foto's. Ook heeft De Jongh foto's uit de jaren dertig nagetekend. Het is duidelijk dat fotografie een belangrijke rol speelt in dit boek. 

Het verhaal speelt zich af in de jaren dertig van de vorige eeuw, in het midden van Amerika, op de Great Plains, waar het droog en stoffig is. Er zijn zand- en stofstormen. Door de manier van landbouw bedrijven zijn er niet genoeg grassen overgebleven die de grond vasthouden en het land lijkt nu de vijand van de bewoners te worden. Ze leven in gebrekkige omstandigheden en het stof is een bedreiging voor hun gezondheid. Geen wonder dat veel mensen het voor gezien houden en wegtrekken. Niet wetend of hen in een ander deel van het land een beter lot wacht. 

De hoofdpersoon is de fotograaf John Clark, nog maar 22 jaar oud, die naar de Dust Bowl wordt gestuurd om vast te leggen hoe de boeren daar leven en hoe zwaar ze het hebben. Dat is in werkelijkheid ook gebeurd: de Farm Security Administration werd opgezet om armoede op het platteland te bestrijden in een periode waarin veel mensen het zwaar hadden: de Great Depression. Voor dit programma werden fotografen ingehuurd die moesten zorgen voor beelden van de situatie. 

Verhaallijnen

Dagen van zand volgt verschillende verhaallijnen. In de eerste plaats geeft het een beeld van de tweede helft van de jaren dertig in het midden van de Verenigde Staten. Ik wist niets van deze Dust Bowl en van alle ellende daar en toen. De tweede lijn is die van John Clark, een beginnend fotograaf, die zich moet zien te redden op het platteland. De derde gaat over de rol van fotografie. In hoeverre mag je manipuleren? Eigenlijk manipuleer je al op het moment dat je iemand vraagt te glimlachen voor de foto. Maar als je nog meer ingrijpt, liegt de foto dan? Of grijp je juist in om beter de waarheid te kunnen vertellen? 

Kun je de werkelijkheid wel weergeven? Een foto is een momentopname; voor en na het moment van fotograferen gebeurt ook wat en buiten het kader is er ook van alles wat we niet te zien krijgen.John heeft het er maar moeilijk mee. Hij ziet de kracht van fotografie, maar ook waar die tekortschiet. meer vertrouwen lijkt hij te hebben in het geschreven woord. Mooi is natuurlijk dat de striptekenaar beide tot haar of zijn beschikking heeft. 

Een tekenaar kan nog meer manipuleren dan een fotograaf.  Welke keuzes maakt de tekenaar? En welke versie van de werkelijkheid leveren die keuzes op? Misschien dat Aimée de Jongh hier ook al vragen over had toen ze met Mei-Li Nieuwland en Judith Vanistendael op Lesbos in een vluchtelingenkamp was en daar tekeningen maakte. 

Graven

Aan het begin van het verhaal zien we John Clark, die iemand of iets begraaft. Daarna volgt het verhaal, dat eigenlijk een grote flashback is. Op het tekenen van dat begraven heb ik wel wat aan te merken: op bladzijde 9 hanteert John de schop als een rechtshandige, op de bladzijde erna als een linkshandige. Bovendien lijkt het me gemakkelijker als je de bovenste hand met palm naar voren houdt. Het is maar een kleinigheid, maar het lijkt me dat De Jongh in ieder geval geen spitter is. 

Het is wel een intrigerend begin, want je wilt als lezer weten van wie of wat dat graf is. In de loop van het verhaal zakte die vraag een beetje weg bij mij, maar aan het eind, als het graf terugkomt, komt wel meteen het begin van het boek in je gedachten, waarmee het verhaal rond is. 

Tekeningen

De kracht van de tekeningen van De Jongh is overduidelijk. Ze weet door wat ze tekent en door hoe ze inkleurt de deprimerende sfeer van de boerengemeenschap op te roepen en ook de overweldigende ellende van de stof- en zandstormen. Het zijn de details die het beeld doordringender maken: de kranten die op de wanden geplakt worden om het stof buiten te houden, het serviesgoed dat ondersteboven in de kast wordt bewaard, omdat het anders al vuil is voordat het gebruikt wordt. 

Het persoonlijke drama wordt duidelijk aan de hand van enkele gezinnen, van enkele personen zelfs. De uitzichtloosheid van hun leven, de nabijheid van de ondergang. De situatie schrijnt des te meer, omdat er als contrast ook lieflijke scènes zijn. John Clark ontmoet een jonge vrouw, Betty, die zwanger is. Je ziet hen op de rug als ze samen op een heuvel zitten. De tekening is met oranje en geel ingekleurd, wat warm overkomt. In andere tekeningen in het album zijn roden en gelen soms dreigend, maar deze tekening is bijna idyllisch.

Het deed me een beetje denken aan de plattelandstaferelen van Jean-François Millet, maar misschien heb ik die in mijn hoofd te veel geïdealiseerd. Een ander contrast vormen de tekeningen van het groene landschap in 1910, toen de grootmoeder van Betty in deze streek kwam wonen. Met het malse groen in je hoofd, wordt de stoffige omgeving nog veel deprimerender. 

Empathie

Om een of andere reden hebben de verhalen in de albums van Aimée de Jongh altijd iets sympathieks. Ze tekent haar personages met empathie en is mild voor hen. Dat verraadt waarschijnlijk haar blik op de wereld. 

In dit boek is die betrokkenheid bij de personen ook wel nodig: de wereld waarin ze zich bewegen is al hard genoeg en door de warme hand waarmee ze getekend zijn, wordt het een verhaal dat te verdragen is. Het grijpt wel aan, maar het blijft tegelijkertijd een mooie leeservaring. 

Ook fraai vind ik de psychologische diepgang. De worsteling van John met het medium waarvan hij zich bedient (fotografie) wordt vrij expliciet beschreven, maar de kracht ligt in de symboliek van de handeling waarmee hij zijn beslissing onderstreept. Over hoe John zich verhoudt tot Betty en haar familie wordt weinig uitgelegd, maar je merkt aan alles hoe hij zich met haar en de haren verbonden voelt. 

Je zou kunnen zeggen dat De Jongh een geschiedenisverhaal vertelt. Dat is ook zo en dat doet ze goed, maar het is vooral een persoonlijk verhaal geworden: een verhaal over personen, maar ook een verhaal dat op een persoonlijke manier verteld wordt. Zoals dus alleen Aimée de Jongh dat kan. 

Titel: Dagen van zand

Tekst en tekeningen: Aimée de Jongh

Uitgever: Scratch Books

z.pl. 2021, 288 blz. € 29,90

Eerder schreef ik over ander werk van Aimée de Jongh:

Bloesems in de herfst

Taxi!

De terugkeer van de wespendief

Snippers