Raadselvader (Jolande Withuis)

De namen van Berry Withuis en Jolande Withuis kende ik afzonderlijk van elkaar en het heeft lang geduurd voor ik ze met elkaar in verband bracht. Jolande Withuis kende ik (van naam, tenminste) van gaar boek over Juliana, van andere historische zaken waarover ik haar, waarschijnlijk bij het radioprogramma OVT, hoorde en van een aflevering van Zomergasten waarbij ze zich niet goed voelde.

Berry Withuis (1920 - 2009) kende ik uit de schaakwereld: toen ik in de jaren tachtig jeugdleider was op een schaakclub gaf ik les uit het boek Jeugdschaak waarvan hij de auteur was. Verder kocht ik in de jaren zeventig een stel schaakboeken over Nederlandse kampioenschappen. Die waren door Withuis samengesteld. Ze moeten nog ergens in een doos bewaard zijn. Voor zover ik weet, heb ik die nooit weggegooid.

Communist

Berry is dus de vader van Jolande. Berry Withuis was communist. Dat heb ik ooit gehoord in een interview met Jolande Withuis. Waarschijnlijk was dat bij het marathoninterview in 2017. Ik heb indertijd met verbazing naar sommige passages geluisterd.

Vlak na de oorlog (ja, de Tweede Wereldoorlog) hadden de communisten veel goodwill in Nederland. De Russen hadden ons land immers mede bevrijd. De oplage van de communistische krant De Waarheid was hoog. In september 1945 was die bijna 350.000. (zie hier).

Dat werd compleet anders na 1956, de inval in Hongarije. Ik schreef ooit over het kinderboek Barendje en het Hongaartje, dat over Hongaarse vluchtelingen gaat. Er waren in Amsterdam anti-communistische rellen, die ook nog een rol spelen in de roman De aanslag van Harry Mulisch. Jolande Withuis vertelde in het interview over een onderwijzer die een jongen uit een communistisch gezin met zulk geweld door de gang van de school smeet, dat diens arm brak. Niet omdat de jongen vervelend was, maar omdat hij uit een communistisch gezin kwam. Er kraaide geen haan naar het gedrag van de meester.

Vatersuche

In haar boek Raadselvader gaat Jolande Withuis op zoek naar haar vader. Ten eerste naar wat er in diens leven gebeurd is, want over veel dingen sprak hij niet. Maar vooral wil ze weten wie hij nu was en wat hem nu dreef. Door de geschiedenis van Berry te reconstrueren, geeft ze ons ook een beeld van de grotere geschiedenis: de geschiedenis van het communisme in Nederland na de Tweede Wereldoorlog.

Jolande Withuis is wel lid geweest van de CPN (Communistische Partij Nederland), maar op een gegeven moment heeft ze afstand genomen van het gedachtegoed en kwam ze daar kritisch tegenover te staan. Maar ze is er wel mee opgegroeid en ze kan nog goed inleven in mensen die indertijd opgroeiden in deze overtuiging.

Altijd op je hoede

Eigenlijk moest iemand uit een communistisch gezin altijd op zijn hoede zijn: er werd op je gelet. Er waren mensen die De Waarheid dan ook lieten bezorgen in een neutrale bruine envelop. Dat die alertheid niet voor niets was, bleek toen Jolande Withuis het dossier dat de BVD over het gezin Withuis had aangelegd mocht inzien. Er was heel veel over Berry bekend.

Berry Withuis is getekend door twee oorlogen: de Tweede Wereldoorlog en de Koude Oorlog. Berry werd tewerkgesteld in Duitsland, wat ook een gelegenheid was om spionage uit te voeren bij de vijand. Een tante van Jolande verklaarde over Berry na zijn terugkeer: 'Het was na de oorlog onze Berendje niet meer. Het gezellige was eraf.'

De Koude Oorlog bestond vooral uit twee machtsblokken die tegenover elkaar stonden, waarbij het overgrote deel van Nederland aan de ene kant stond en alles wat communistisch was aan de andere kant. Bij de rellen in 1956, waarbij het gebouw Felix Meritis werd bestormd werd dat al heel duidelijk.

Onbeantwoorde vragen

Het was in zo'n gespannen situatie beter om niet het achterste van je tong te laten zien. Ook binnen de  partij waren spanningen en tegenstellingen en ook daar werd soms een machtsstrijd gevoerd. Het gevolg was dat Jolande een vader had die veel dingen niet vertelde. Ze vroeg er ook niet naar, omdat ze voelde dat ze er niet naar kon vragen. De vragen stelt ze nu, na zijn dood, en ze formuleert mogelijke antwoorden.

Ze komt tot de conclusie dat haar vader ook na de oorlog nog in de illegaliteit leefde. 'De oorlog was nooit voorbij en de wereld bleef lang onveilig.'

Veel dingen die ze vertelt over communisten wist ik niet of niet meer zo goed. Dat er bijvoorbeeld een beroepsverbod werd ingesteld waardoor de communisten werden uitgesloten van functies in overheidsdienst. En passant zien we de geschiedenis voorbijkomen.

Schaakjournalist

Berry werkte bij De Waarheid. Later stapte hij over naar het schaken. Hij schaakte zelf op hoofdklasseniveau en gaf veel simultaanseances. Bij allerlei toernooien verzorgde hij de dagbulletins en de toernooiboeken en in verschillende kranten deed hij verslag van schaakevenementen. Dat heeft hij lang volgehouden.

Met veel liefde schrijft Jolande Withuis over haar vader. Ze heeft voor sommige kanten van zijn karakter bewondering en ze wil hem graag naderen. Tegelijkertijd erkent ze dat hij altijd een vader op afstand is geweest, zeker nadat Jolande zich vijand van de partij toonde. In het gezin was weinig ruimte voor emoties en genegenheid: 'De hond was het enige levende wezen bij ons thuis dat werd aangeraakt.' Naast de liefde is er ook het besef dat vader nooit een werkelijke poging heeft gedaan die afstand te overbruggen.

'Zutphen' werd in de beleving van Jolande Withuis een prettige plaats, die paradijselijke trekken vertoonde: een plaats waar je niet op je hoede hoefde te zijn. Berry kwam daarvandaan en Jolande kon er altijd uit logeren bij oma of andere familieleden. Op hogere leeftijd zou Berry de cirkel rondmaken door weer in Zutphen te gaan wonen.

Het duivelse schaken

Berry kwam uit een godsdienstig gezin met strenge regels. Op zondag ging men ter kerke en las men stichtelijke lectuur. Alle spellen waren zondig, dus ook het schaken. Alleen dammen en domino  waren toegestaan. Berry's vader overleed aan een hersentumor, wat volgens Berry's moeder door het duivelse schaken kwam. Berry verklaarde niet meer in God te zullen geloven als zijn vader toch zou overlijden, ondanks zijn vurige gebeden. Zo is het ook gebeurd.

Withuis kon tegendraads zijn en hard tegen anderen ingaan. Zijn dochter ziet dat als hun grootste verschil: hij was een rebel, zij onderwierp zich. Beiden kwamen ze ermee in de problemen. Berry met de wereld om hem heen, Jolande kreeg last van paniekaanvallen. Pas toen ze professionele begeleiding kreeg en ging praten over wat er in haar leefde, kwam ze erachter dat er nog oud zeer zat wat betreft gezin waarin ze opgroeide. Dat gezin en die ouders waren minder perfect dan ze zich altijd had voorgehouden.

Raadselvader is mooi, subtiel boek. Een verslag van een zoektocht, waarin Jolande Withuis zowel haar vader, de geschiedenis als zichzelf als dochter recht heeft gedaan, voor zover ik dat kan beoordelen. Het is een particulier verhaal, maar door de context waarin het geplaatst wordt, krijgt het bredere geldigheid.

Vooruit, een klein puntje van kritiek. Aan het eind van zijn leven maakte Berry spontaan gedichtjes, rijmpjes, die Jolande genoteerd heeft. Ze geven een beeld van hem, maar ze zijn niet zo interessant. Misschien dat daardoor de ontluistering nog duidelijker wordt, maar die was al wel helder. Ik had de versjes wel kunnen missen.

Maar verder heb ik Raadselvader met interesse gelezen. Jolande Withuis heeft een aangename en heldere stijl, ontziet zichzelf en haar vader niet, maar verliest niet de empathie. Mooi gedaan.

Jolande Withuis, Raadselvader. Kind in de Koude Oorlog. Uitg. De Bezige Bij, Amsterdam 2018. gebonden, 256 blz.