Paardengod (Sami Makkonen)

Ooit plaatste ik boven een interview de kop 'Controleverlies is het griezeligste wat er is'. Het was een uitspraak van de schrijver Arjan Visser, maar ik kon me er ook wel in vinden. Ik denk dat dat voor veel mensen geldt: we willen zaken onder controle houden. Zelfs over zaken waarop we geen invloed hebben, spreken we op een manier alsof we niet geheel machteloos staan. Dan lees je bijvoorbeeld in een overlijdensadvertentie dat iemand de strijd tegen kanker verloren heeft. 

Als je niet over alles controle hebt, kan het toch een troost zijn als je snapt waarom dingen gaan zoals ze gaan, dat je de wetmatigheden erachter snapt. 

Voor in de graphic novel Paardengod van Sami Makkonen is een motto opgenomen dat ontleend is aan de Finse schrijfster Minna Canth:

Er bestaan natuurwetten die we nog niet kennen, er zijn natuurkrachten waarvan we nog niets weten. We moeten er alleen voor oppassen niet in de val te lopen van de orthodoxen, noch van de wetenschappelijke noch van de religieuze. Laten we vrij en eerlijk onderzoek doen en beseffen dat het definitieve ontwikkelingsstadium van de mensheid bij lange na nog niet is bereikt.

Martha Canth stierf al voor 1900, dus intussen is de wetenschap wel wat verder dan in haar tijd. Toch vond Makkonen het gepast dit citaat op te nemen voor in zijn beeldroman. Er wordt benadrukt dat we veel (nog) niet weten. Veel blijft voor ons verborgen.

Verdwaald

Dat blijkt ook wel uit dit verhaal. Drie jongemannen zijn verdwaald. Het is hartje winter 2017,  ze bevinden zich in een sneeuwlandschap, ver van de bewoonde wereld. De avond zal snel vallen. Ze komen eerst aan bij een verlaten huis, gaan verder en komen dan aan bij een boerderij waarin een klein gezin woont: vader, moeder en zoon. Opa is kort daarvoor overleden. Het gezin biedt onderdak aan de drie jongens, maar je hebt al gauw het idee dat het niet allemaal pluis is. Mij kwam de film Misery, naar het boek van Stephen King, in gedachten. Ook daar wordt iemand in huis opgenomen, maar hij krijgt niet meer de mogelijkheid om weer weg te komen. 

De drie komen terecht op een plaats met een verleden, waarbij ook het verlaten huis een rol speelt. In juli 2017 trekt een jong stel daarin. De vrouw is zwanger. Het is een warme zomer, met veel beestjes: vliegen, libellen, dazen. Ook dat stel stapt in de geschiedenis die al gaande is. 

De geschiedenis gaat nog verder terug: naar 21 juni 1988, juist op de dag van de zonnewende. Dan wordt de zoon geboren van het echtpaar dat de drie onderdak verleent. Een geboorte is beloftevol, maar het gezin heeft meer nodig om door de winters heen te komen. In november 1988, op een dag die wordt aangeduid als bloeddag, wordt er, samen met de buurvrouw tevergeefs een offer gebracht. 

Rituelen

De drie komen dus in een wereld die door rituelen bij elkaar gehouden wordt. Geboorte en dood gaan daarin hand in hand. Kerstmis is voor het gezin niet alleen het feest van de geboorte, maar ook het feest van wedergeboorte. Niet voor niets wordt het lichaam van de overleden grootvader tot die tijd bewaard. 

Paardengod is verdeeld in drie delen, met titels die liturgisch klinken: revitalisatie, transmutatie en invocatie. Bij Kerstmis wordt ook Agnus Dei genoemd, het lam Gods. Dat zouden we eerder bij Pasen verwachten, maar in dit gezin is er een hecht lijnenspel tussen christelijke en voorchristelijke rituelen en ook tussen de verschillende christelijke rituelen onderling. 

In het gezin is er een boek dat het geschrift van de duivel wordt genoemd. Het leidt tot waanzin of de dood. De dood is overal, bijvoorbeeld in het slachten van een varken en het brengen van offers, maar er zijn ook niet-menselijke zaken die juist tot leven komen of zich muteren tot mensachtige verschijningen. En er is vuur. Het vuur is louterend, maar het is ook nodig voor het tot leven brengen, net als bij de feniks. 

Hierbij past het motto natuurlijk: er zijn wetten die wij nog niet kennen, er zijn mogelijkheden waar we misschien op een gunstig moment en met de juiste rituelen net aan kunnen raken. Er zijn dromen die al een tip van de sluier oplichten en mogelijk komt de paardengod die geluk en rijkdom kan geven. 

Duistere wereld

Zoals gezegd, het is een duistere wereld. Niet alleen een wereld met duistere krachten, maar ook blijft veel duister voor de lezer. Dat maakt Paardengod tot een moeilijk boek, maar dat is ook gepast. Ook de lezer neemt deel aan het mysterie. Als alles keurig uitgelegd zou worden, zou het verhaal anders werken. Nu moet de lezer het doen met vermoedens. Niet helemaal, want we krijgen immers te weten wat aan het begin van het verhaal vooraf gegaan is. De lezer neemt wel deel aan het verhaal, maar blijft ook een buitenstaander, wetend dat er zaken zijn die te groot zijn om te kunnen begrijpen. Die kunnen alleen maar gevreesd of bewonderd worden. 

Elk deel begint met een tekening uit het boek Veridarium Chymicum, een boek uit de zeventiende eeuw, dat een encyclopedie van de alchemie bevat. Verder bevat Paardengod fragmenten van het verloren manuscript Duiding van het negenvlak van O. Nekrasov. In hoeverre dat laatste gefingeerd is, is niet duidelijk.

Door het hele boek heen is er een verteller, die ook wat op de achtergrond blijft. Waarschijnlijk is bij nauwkeurige herlezing wel te snappen wie dat is, maar ik kwam er niet uit. Toen heb ik maar besloten dat ik het niet hoefde te weten. 

Tekeningen

Paardengod is een duister boek, dat weinig opwekkends biedt. Maar het is wel een fascinerend verhaal en de tekeningen van Sami Makkonen zijn wonderschoon. Ook hier veel donker, met grote zwartvlakken en veel gebruik van brede penselen bij het inkleuren, zodat de kleur (veel grijzen) soms met een paletmes lijkt aangebracht. Buiten zwart, wit en grijs wordt er spaarzaam van kleur gebruik gemaakt. Vooral van een bruin dat wat naar rood neigt, de kleur van oud bloed. 

Een klein deel van de tekst is geschreven in tekens die voor geen lezer betekenis hebben. Het zal om een oude, rituele taal gaan, waarmee het mysterie vergroot wordt. 

Wie Paardengod leest, neemt deel aan het ritueel, dat groter is dan de personages en dan de lezer. Je kijkt er van een afstand naar, met een mengeling van afgrijzen en bewondering. In ieder geval is het voor iedereen een bijzondere leeservaring. 

Paardengod door Sami Makkonen. Uitg. Scratch Books, 2023, 160 blz. € 29,95 (hardcover)