Mazzel tov (Margot Vanderstraeten)

Zes jaar lang kwam Margot Vanderstraeten bijna dagelijks als huiswerkbegeleidster bij een orthodox-joodse familie. Jaren later doet ze er verslag van in het boek Mazzel tov. De presentatrice van VPRO Boeken noemde het een roman en dat is niet zo vreemd. Het boek is eerder een journalistiek werk, een documentaire voor mijn part, maar het leest wel als een roman.

De laatste tijd verschijnen er meer boeken die eigenlijk geen fictie zijn, maar waarvan het lezen wel de ervaring geeft alsof je in een roman zit. Ik signaleerde dat bij bijvoorbeeld Eva van Bregje Bleeker en misschien is het ook wel het geval bij En we noemen hem van Marjolijn van Heemstra. Die laatste auteur is zich dat terdege bewust en speelt ermee: ze geeft ons ook een kijkje in hoe ze omspringt met de werkelijkheid.

Als je een boek leest als een roman, heb je te maken met personages. Allereerst dat van de ik-figuur, die we wel gelijk mogen stellen aan de auteur. Verder is er het gezin Schneider, met de vier kinderen, Simon, Jakov, Elzira en Sara. Vanderstraeten (zo noem ik de ik-figuur maar even) zal vooral met de middelste twee optrekken. Elzira heeft bijzondere zorg nodig: zij lijdt aan dyspraxia, een stoornis in de motoriek, die erger is als ze onder spanning staat.

Mazzel tov geeft niet alleen het verhaal van de werkstudente en het joodse gezin, maar ook het verhaal van haarzelf en haar vriend, een Iraanse man. Op een gegeven moment gaat het niet goed met diens zus en moeten ze naar haar op zoek.

Iedereen weet wel iets van hoe de zaken gaan in een gezin dat de joodse religie aanhangt, maar dat gaat vaak niet verder dan de kennis over wat uiterlijkheden, wat gebruiken. Wat het werkelijk betekent om op te groeien in een joods gezin, kom je niet zo gemakkelijk te weten. Mazzel tov laat ons daar meer van zien.

Vanderstraeten is nieuwsgierig: ze wil weten hoe de regels zijn voor het joodse gezin, maar ook hoe die regels beleefd worden. Ze staat open voor hoe het gezin is, maar sluit niet haar ogen voor eigen weerstand of ergernis als die er zijn.

Ik begreep die hunkering naar Bijbelse mores niet. Ik snapte niet waarom mensen zich het leven zo moeilijk moesten maken. Wie maakte wie hier iets wijs? Hoe kon je én van deze tijd zijn én tegelijkertijd zo strikt alle regels, wetten en rituelen van de joodse religie, de joodse cultuur, de joodse identiteit naleven?

Ondanks de punten van wrijving, of het onbegrip, blijft er de onderlinge sympathie. De familie vertrouwt Vanderstraeten en laat haar ook steeds meer toe in de eigen rituelen.

De joodse gemeenschap blijkt zeer gesloten te zijn. Vanderstraeten wordt met die geslotenheid geconfronteerd als de tweede man van de grootmoeder overleden is. Dat hoort ze pas drie jaar nadien. Aan geen van de gezinsleden heeft ze iets gemerkt.

De gemeenschap vermengt zich bij voorkeur niet met andere bevolkingsgroepen. Er is geen gearrangeerd huwelijk, maar wel een voorgesteld huwelijk. Een koppelaar of koppelaarster zoekt een geschikte partner. Als er zo'n partner voor je gevonden is, kun je nog wel weigeren.

Het gezin Schneider noemt zich modern orthodox, wat een verwarrende benaming is. Zij behoren in ieder geval niet tot de meest orthodoxe richting.

Ik had dit boek net uit toen de vernieling van een joods restaurant in het nieuws was. Als ik Mazzel tov niet gelezen had, had ik waarschijnlijk niet geweten, of in ieder geval niet beseft, hoe kwetsbaar de joodse gemeenschap is en hoe alert men is op antisemitisme. Waarschijnlijk is dat terecht. Het antisemitisme heeft een lange geschiedenis in Europa en wellicht schuilen er resten in elk van ons.

De staat Israël roept bij velen weerstand op en dat is heel begrijpelijk. Daar is immers ook reden voor. Maar dat Joodse mensen zich niet prettig voelen bij voortdurende kritiek op het land waarmee ze zich identificeren is net zo begrijpelijk.

Margot Vanderstraeten herkent in de manier waarop er over joodse mannen of vrouwen wordt gesproken de manier waarop er over vluchtelingen, moslims of Iraniërs wordt gesproken. Dat maakt ze immers mee bij hoe men omgaat met haar vriend Nima. Een voorbeeld van dat taalgebruik:

'Echte jodinnen zijn de ergste klanten die een mens zich kan voorstellen,' zei Milena. Zoals zij het woord 'jodinnen' uitsprak: alsof het heel vies smaakte. Ik herkende de toon in haar stem, de gedecideerdheid in haar woorden en haar blik: dezelfde als die waarmee soms over Nima en de zijnen werd gesproken.
Ik sprak nooit over jodinnen. Ik kreeg dat substantief moeilijk over de lippen. Het deed me aan de holocaust denken. Stond mijlenver van de zelfbewuste elegantie van Mevrouw Schneider, de aardige Elzira en de drukke Sara vandaan. 

Een groot deel van Mazzel tov leest als een ontdekkingstocht: Vanderstraeten leert het gezin en de joodse gebruiken kennen. De kinderen groeien op, veranderen, laten zich meer of anders kennen en Vanderstraeten ze komt steeds nader tot de familie en wordt steeds minder als een buitenstaander gezien.

Na zes jaar houden de bezoeken op, al blijft Vanderstraeten contact houden met de familie. De kinderen worden volwassen en gaan in Israël en de Verenigde Staten wonen. Daar bezoekt Vanderstraeten hen van tijd tot tijd.

Dan is de echte vaart wel een beetje uit het boek. Er zijn nog wel opmerkelijke feiten: bijvoorbeeld dat er in Israël buslijnen zijn waarin vrouwen achter in de bus moet zitten. Maar voor mijn gevoel was het boek toch over zijn hoogtepunt heen.  Meer dan aardig wil dat deel niet maar niet worden.

De kracht van het Mazzel tov ligt toch vooral in het eerste deel, waarin de auteur de lezer met gemak meevoert op haar tocht waarop ze een cultuur, een gezin en personen zal ontdekken en tot op korte afstand zal naderen. Boeiend, zonder meer.