Smibanese woordenboek 2.0 (Soortkill)

Als ik het boek niet cadeau had gekregen, had ik het wellicht nooit gezien en dus ook niet gekocht en niet gelezen: het Smibanese woordenboek 2.0, geschreven door Soortkill. Nooit van deze man gehoord en ook nooit gehoord van Smibanese. Ik wist niet eens of je het moest uitspreken met een e-klank, of met een i-klank. Dat laatste, trouwens.

Het Smibanese woordenboek 2.0 is een woordenboek van straattaal. Er is al eerder een versie verschenen, vandaar die 2.0. Ik heb begrepen dat het vooral het werk is van een enkel persoon, Soortkill, een twintiger. Op detailniveau heb ik best wat aan te merken, maar eerst wil ik mijn bewondering uitspreken voor het gigantische werk dat hij verzet heeft. Het boek telt driehonderd bladzijden, waarvan 275 gevuld met de betekenis van woorden, uitdrukkingen, plaatsnamen en afkortingen.

De omslag van het boek is gemaakt door Wessel Rossen. We zien flatgebouwen die tegelijk boeken zijn. Het zijn flats zoals ze wel in de Bijlmer te vinden zijn. Die wijk heet tegenwoordig anders en in straattaal is de benaming Smib. Vandaar de titel.

Achterstevoren

Het boek is achterstevoren gedrukt. Daardoor wijkt het wel af van wat gebruikelijk is, maar ik heb het idee dat het verder niets toevoegt. Eigenlijk is alleen de volgorde van de bladzijden achterstevoren. De bladzijden zelf lees je nog steeds van boven naar beneden. Misschien was het consequenter geweest om de achterstevorenheid door te voeren op lemmaniveau in plaats van per bladzijde.

Eigenlijk vond ik het alleen maar lastig. Als je twee bladzijden naast elkaar leest, moet je van rechtsonder overspringen naar linksboven. Maar goed, het is een klein ongemak.

Van niet alle trefwoorden heb ik gecontroleerd of ze in de goede volgorde staan. Bij [merd] is er iets vreemds: dat komt twee keer voor; een keer op de juiste plaats en een keer na [merrie]. Ook [zakken] komt twee keer voor. Dat had in hetzelfde lemma gekund.

Uitspraak

Bij elk behandeld woord wordt de woordsoort genoemd en daarna krijgen we een aanduiding van de uitspraak. Vreemd genoeg wordt daar in de inleiding geen uitleg bij gegeven. Soms staat in de fonetische weergave een apostrof, wat ik uitgelegd heb als een accentteken. Maar helemaal kom ik er niet uit. Soms staan er meer apostrofs. Wil dat zeggen dat het woord meer accenten heeft? Achter [badpak] staat bijvoorbeeld: b'atp'ak. En wat te denken van b'atr'a b'ess'ev'e cr'ea'p? Voor mij werd het niet duidelijk.

Enkele keren krijgen we geen aanwijzing voor de uitspraak: bij bijvoorbeeld [boos], [brain], [douk], [fastmoney], [kwijt] en soms wist ik niet wat ik met de aanwijzing voor de uitspraak moest. Bij [gilla] staat g'illa en bij [gimma] gih'ma, wat suggereert dat de eerste klinker van beide woorden niet hetzelfde wordt uitgesproken. Maar hoe dat verschil klinkt, is mij niet duidelijk. Ook bij de woorden [glock] (g'lock) en [glok] (g'lok) is het verschil in uitspraak mij niet helder. Mij lijkt dat je het verschil tussen een ck-klank en een k-klank niet kunt horen.

Bij [held] staat hel'dt, maar hoe spreek je zo'n 'dt' uit? Iets soortgelijks doet zich voor bij de dubbel -n van [plan]: plann. Misschien was het toch beter geweest om de algemeen aanvaarde uitspraakaanduidingen bij woordenboeken te gebruiken dan er zelf eentje in elkaar te knutselen.

Woordsoorten

De aanduiding van de woordsoorten is op zijn zachtst gezegd niet vlekkeloos. Enkele voorbeelden [blokjesswag] (bnw.) 'kleding van Luis Vuitton'. Uit de omschrijving van de betekenis blijkt al dat het om een zelfstandig naamwoord moet gaan. Achter [selfmade] staat (znw.), maar de voorbeelden geven alleen maar bijvoeglijke naamwoorden.

Als de goede woordsoort achter het woord staat vermeld, gaat Soortkill soms in de fout bij de beschrijving van de betekenis. bij [lomp] en [materialistisch] staat keurig (bnw.), maar de betekenis begint met 'een persoon die...' alsof het om een zelfstandig naamwoord zou gaan. Uit de voorbeelden blijkt dan dat het toch een bijvoeglijk naamwoord betreft. Hetzelfde zien we bij [viral] (bnw.): 'content die...' en bij [strippen] (ww.): 'iemand die zich uitkleedt.'

Bij werkwoorden zou eigenlijk altijd het hele werkwoord vermeld moeten worden, maar bijvoorbeeld [baren] -schreeuwen- staat er niet in. Dat is ondergebracht bij [baar].

Betekenis

Na woordsoort en uitspraak volgt de betekenis of volgen de betekenissen. Daarna worden er voorbeelden gegeven. Mogelijk zijn dat citaten uit rapteksten, maar de bron wordt niet vermeld. Die twee samen (betekenissen/citaten) vormen de kern van Smibanese woordenboek 2.0 en ze bevatten een schat aan informatie. Juist de citaten maken duidelijk in welke context de woorden gebruikt kunnen worden.

Ook hier heb ik wel weer wat aan te merken, niet om te zeuren, maar omdat ik vermoed dat er ook nog wel een versie 3.0 komt. Ik zie dit woordenboek als een werk in uitvoering, dat steeds vollediger en steeds beter zal worden. De versie die we nu hebben, bevat al veel informatie die elders niet zo gestructureerd te vinden is.

In het woordenboekgedeelte komen niet alleen woorden met hun betekenis voor, maar er zijn ook encyclopedische lemma's, die bijvoorbeeld op personen ingaan. Juist als dat personen uit de hiphopcultuur zijn, is dat wel gepast, maar misschien hadden die lemma's beter in een aparte afdeling gekund.

Tijdloos

Bovendien moeten de omschrijvingen wel zo zijn dat ze tijdloos zijn. Bij [Hef] staat: 'Hef Bundy, een 32-jarige rapper uit Hoogvliet, Rotterdam.' Zo gauw hij jarig is geweest, is de omschrijving gedateerd.

In een straattaalwoordenboek zouden alleen lemma's moeten voorkomen van woorden die exclusief zijn voor straattaal of die in die taal een eigen betekenis hebben. Jammer genoeg komen er ook woorden in voor die in het Nederlands exact hetzelfde betekenen. Dat geldt bijvoorbeeld voor: [economie], [iets], [isis], [jaloezie], [Jellinek], [kakken], [lachgas], [lullen], [materialistisch], [optie], [pissen], [racist], [Twitter], [Über], [vmbo-k].

Mening

Soms lijken woorden opgenomen omdat de beschrijver zijn mening wil geven. Bij [jaloezie]: 'helaas een van de sterkst heersende emotie [sic] tussen niggas onderling.' Bij [mazi] lezen we: 'een kankerdomme Italiaanse auto van het merk Maserati.' Ik denk dat een woordenboek niet bedoeld is voor meningen ('helaas', 'kankerdomme') en ook niet om leuk te doen. Dat helpt niet als je wilt dat het woordenboek serieus genomen wordt.

De humor in de citaten is natuurlijk prima en die werkt ook goed. Maar bij de beschrijving van de betekenis zou helderheid voorop moeten staan. Bij [doobie] luidt de eerste omschrijving: 'een wonderbaarlijk brandende consistentie die door inhalatie een sterke sensatie opwekt, wat in veel gevallen gepaard gaat met een gevoel van geluk.' Dat maakt weinig duidelijk.

Het woord 'consistentie' lijkt me hier niet correct. Wordt er 'substantie' bedoeld? Uit de voorbeelden blijkt verder dat er met [doobie] een joint wordt bedoeld. Maar wat je inhaleert is niet de joint.

Vreemd

Soms was ik verbaasd over een betekenis: bij [shooter] lees ik: 'een nigger die met iemand is die een wapen op zak heeft, en nooit huiverig is om hem te gebruiken.' Dus je bent niet een shooter als je gewapend bent, maar als er iemand naast je loopt die gewapend is. Dat bevreemdt mij.

Bij [head] staat als woordsoort 'ww.' en als betekenis: 'hoofd krijgen'. Maar uit de voorbeelden blijkt dat niet [head] het werkwoord is, maar [head geven]. Het is vreemd dat dat juist 'hoofd krijgen' betekent.

Bij [brokko gaan] is de betekenis 'stukgaan van het lachen'. Een voorbeeld is: 'Me telefoon is al een tijdje brokko'. Dat is voor het eerst dat ik lees over een telefoon die bezwijkt onder een lachstuip.

Ontbrekend

Soms wordt in betekenissen verwezen naar een ander trefwoord. Die woorden worden niet altijd in het woordenboek behandeld. Bij [snol] wordt verwezen naar [lons] en bij [haze] naar [loudpack], maar die woorden komen verder niet terug.

Helemaal ontbreken: [sjembek], dat ik ken van de Jeugd van Tegenwoordig, en [shout-out], dat alleen terugkomt bij de afkortingen. Wellicht ontbreekt er meer, maar dat kan ik niet beoordelen.

Engels
In het Smibanese zijn er verschillende woorden die terug te leiden zijn naar het Engels. [backa] terug(gaan), [backitop] je bil op iemands erogene zone drukken, [bika] fiets, [bradda] broer, [dadda] vader, [liqa] alcoholische dranken, [loekoe] kijken, [payen] betalen, [picca], foto, afbeelding. Sommige van die woorden hebben intussen wel de Nederlandse uitspraak: [backa], [payen].

Ik neem aan dat die vernedelandsing van de uitspraak een ontwikkeling is. [Fashion] wordt nog uitgesproken als 'fe'sh'ion', maar bij [fancy] is er al de Nederlandse a-klank. Opmerkelijk is dat [flawless] uitgesproken wordt als 'flah'ness', waarbij mij weer niet duidelijk is hoe je zo'n dubbel -s dan uitspreekt.

Omdraaien

Opmerkelijk veel woorden in het Smibanees zijn ontstaan door het omdraaien van woorden of het door elkaar husselen van lettergrepen. Ik geef een uitgebreide lijst, waarvan ik niet pretendeer dat die compleet is. Er zullen er wel meer staan in het Smibanese woordenboek 2.0, maar alleen deze heb ik genoteerd. Erachter zet ik het oorspronkelijke woord en zo nodig de betekenis.

[akdov] vodka, [ams] sma, meisje, [am] ma, moeder, [ap] pa, [asof] fosa, jonge god, [arrap] parra, paranoïde, boos, [assif] fissa, feest, [deerb] breed, [deim] meid, [diem] meid, [dgaam] maagd, [dliw] wild, [doeg] (goed), [doul] loud, [drah] hard, [duih] huid, [duo] oud, [feeb] beef, ruzie, [feen] neef, [fits] stiff, stijf, [fots] stof, [gaal] laag, [gaarv] vraag, [glov] vlog, [gnal] lang, [gnaps] spang, lekker, [goerv] vroeg, [ijlb] blij, [kab] bak, auto, [keg] gek, [kols] slok, [leig] geil, [lens] snel, [lik] kill, gozer, [lip] pil, drug in de vorm van een pil, [lov] vol, [merd] derm, sterk, [mod] dom, [moorts] stroom, [naals] slaan, [neets] steen, hasjblok, [neilk] klein, [nek] ken, van kennen, [nijp] pijn, [nuip] puin, puinhoop, [nute] tune, [od] dough, geld, [ome] emo, [ottof] fotto, stad ,[raalk] klaar, [rev] ver), [rieb] bier, [rieh] hier, [ruud] duur, [ruup] puur, [saab] baas, [skin] niks, [snol] lons, [soob] boos, [sub] bus, [taal] laat, [taalp] plaat, [teab] beat, [teeh] heet, [toem] moet, [toorg] groot, [tui] uit, [tuib] buit, [Us] Su, Suriname, [yob] (boy)

Opvallend is dat het omkeren soms op letterniveau gebeurt (meid -> diem), maar vaker op klankniveau (meid -> deim). Het omkeren is zo kenmerkend dat dat ook een reden kan zijn waarom je het woordenboek achterstevoren moet lezen. 

Husselen

Nog meer gehussel. Bij veel woorden wordt de eerste lettergreep omgedraaid, maar blijft de uitgang hetzelfde. 

[comro] mokro, Marokkaan, [cyla] lycamobile, [doby] body, [doce] code, [domel] model, [fiwey] wifey, [ginner] nigger, [ioege] goeie, [ijoerba] broeja, verwarring, [kalle] lakken, iets betalen, [kannen] nakken, iets stelen, iemand verslaan, [karbie] barkie, honderd, [keunen] neuken, [knorden] dronken, [koboe] bokoe, alle Afrikanen [koomsen] smoken, [koren] roken, [labbie] ballie, voetbal, [lakkie] kallie, joint, [lavven] vallen, [lebben] bellen, [lichen] chillen, [ligga] gilla, geil, [loca] cola, [loeven] voelen, [lommy] molly, xtc [lopo] polo, [mafilie] familie, [Mijjy] Jimmy, Jimmy Woo, [moken] komen, [naku] kanu, pistool, [nibbe] binnen, [nippen] pinnen, [noepie] poenie, kutje, [noezen] zoenen, [piewen] wiepen, seks hebben, [polen] lopen, [rappa] parra, paranoïde, boos, Paradiso, [riewie] wierie, wiet, [rotie] torie, verhaal, [sijhen] hijsen, [stolfen] flotsen, neuken, [tabbie] battie, homoseksuele man, [tammen] matten, [tarpen] praten, [tippen] pitten, [toergen] groeten, [wouben] bouwen, [yappen] payen, betalen, [yub(en)] buyen, kopen.

In enkele woorden zijn de letters op nog een andere manier door elkaar geroerd:

[knalbe] blank, [leesp] speels, [motro] motor, [ornop] porno, [pigrou] groupie, [stav] vast, vastzitten [Stoo], Amsterdam-Oost.

Ook in uitdrukkingen komt het omdraaien van woorden of een deel ervan voor:

[Je gaat mah.] Je gaat ham, je oefent invloed uit.
[Leb me.] Bel me.
[op je duih] op je huid, geen ruimte laten voor iemand
[Woub het breed] Bouw het breed, draai een dikke joint.
[Woub stie] Bouw iets.

Soms is er een getal opgenomen in de spelling van een woord. Enkele voorbeelden: [le7nesh], [ma3seb], [sel3a]. Dat heb ik niet steeds genoteerd, dus ook daar zullen meer voorbeelden van zijn.

Door de vele voorbeelden is duidelijk dat er een systeem zit in de straattaal. Voor wie er aandacht voor heeft is te herleiden waar de woorden vandaan komen, maar voor een oppervlakkige lezer/luisteraar is er niets van te maken.

Je kunt zeggen dat straattaal op die manier mensen buitensluit, maar ik denk dat het insluiten van mensen nog veel meer opgaat: wie de taal spreekt, hoort erbij, is deel van de groep. Taal is een van de groepskenmerken, zoals misschien ook kleding of voorkeur voor muziek dat is.

Uitleiding

Aan het eind van het boek is er nog een uitleiding, met wat informatie over de Bijlmer en over de Smibanese University. De vraag is of dat wel functioneel is in een boek dat toch in de eerste plaats een woordenboek is. Mij boeide het wat minder.

Aan de andere kant wil Smibanese woordenboek 2.0 waarschijnlijk niet alleen woorden verklaren, maar ook een opening geven naar een cultuur. De 'hood' (de buurt) is daarbij belangrijk. Daar ligt immers je loyaliteit. Muziek is daarin niet alleen een uitingsvorm, maar ook een manier om te laten zien dat je er bent. De teksten hebben dus ook een emancipatorisch karakter.

Eerlijk gezegd ben ik niet dol op Nederlandse rappers, omdat ik Nederlandstalige teksten beoordeel als was ik een poëzieredacteur. Dan vallen veel liedteksten door de mand. Maar dat geldt ook voor teksten van witte artiesten. Ooit heb ik geschreven over het lied Laura van Jan Smit. Als je dat tot op de millimeter gaat bekijken blijft er ook niets over.

Misschien is het daarom zinvoller om te kijken naar hoe de teksten functioneren, wat ze uitdragen en wat ze doen, niet alleen voor de rapper, maar ook voor de groep. Natuurlijk zal er onder het koren van de rapteksten ook veel kaf te vinden zijn, maar wellicht hebben de beste teksten andere kwaliteiten dan waarop ik gewend ben een tekst te beoordelen.

Gigantisch karwei

In ieder geval heeft Soortkill een gigantisch karwei geklaard. Die klus is nog niet af en die komt misschien ook niet af. Taal is voortdurend in beweging en woordenboeken lopen altijd achter de feiten aan.

Maar hij heeft wel een deel van de taal ontsloten dat voor veel Nederlanders een gesloten gebied is. Dit boek heeft een tweeledige werking. Aan de ene kant is het een trots boek, waarin de groep die gewoon is deze taal te gebruiken met opgeheven hoofd kan laten zien hoe die taal in elkaar zit en hoe subtiel sommige betekenisverschillen zijn.

Aan de andere kant is het ook een uitgestoken hand: we houden die taal niet voor onszelf. Wat wij te vertellen hebben, is ook bedoeld voor mensen die zich als buitenstaander beschouwen. Dat is een mooi gebaar. Daar mogen veel mensen dankbaar voor zijn.

Soortkill. Foto: Texas Schiffmacher. Foto beschikbaar gesteld door uitgeverij Pluim

Titel: Smibanese woordenboek 2.0
Auteur: Soortkill
Uitgever: Pluim
Amsterdam/Antwerpen 2019. 304 blz.; € 19,99