Zwarte schuur (Oek de Jong)

Het is vreemd hoe je geheugen de zaken vertekent. Ik herinner mij Pier en oceaan van Oek de Jong als een goed boek. Ik weet nog het vrij lage tempo waarin ik het boek las en dat ik genoot van de stijl. Als ik echter teruglees wat ik er indertijd over schreef, merk ik dat ik mijn oordeel toen iets minder positief was.

In een reactie op een reactie schreef ik dat het een goed boek was, maar dat ik mijn juichen wel kon inhouden. Weinig humor of zelfrelativering, en een beetje meer plot had ook wel gemogen.

Meer plot

Intussen las ik Zwarte schuur. Daar zit wel wat meer plot in. Een kunstenaar, Maris Coppoolse, krijgt een overzichtstentoonstelling in het Stedelijk Museum in Amsterdam. Maar er komt ook een pijnlijke episode uit zijn verre verleden in de publiciteit. Toen hij veertien was vond een meisje van dezelfde leeftijd (Matty) de dood in zijn bijzijn. Hij werd daar indertijd voor veroordeeld. Het heeft de rest van zijn leven beïnvloed.

De dood van het meisje vond plaats in de zwarte schuur van de titel. Van die plot geef ik op deze manier al wat weg, maar dat doet De Jong ook, stukje bij beetje en na zo'n 175 van de kleine vijfhonderd pagina's weten we in detail wat er gebeurd is.

Het gezin Coppoolse verhuisde niet lang daarna van Zeeuwse platteland naar Rotterdam. Het was een soort ballingschap. Nog weer later zou Maris naar Amerika gaan, zonder afscheid te nemen van zijn ouders en zonder een adres na te laten. Wat er gebeurd was in de zwarte schuur werkt door in hoe Maris omgaat met anderen.

Grünewald

In het heden van het boek is hij 59 jaar oud, een gevierd kunstenaar. Een tijd lang heeft hij niet kunnen schilderen, maar hij is de laatste jaren ineens productief geweest, onder andere geïnspireerd door het werk van Matthias Grünewald, een schilder uit de zestiende eeuw. De expositie van Maris heet dan ook: After Grünewald.

Grünewalds beroemdste schilderij is een altaarstuk van Christus aan het kruis. Zo'n scène duidt op het lijden, maar ook op de verlossing. Ook Maris is op zoek naar verlossing. Zijn schuld is nooit verdwenen. Als iemand tegen hem zegt dat die schuld op een dag over zal zijn, antwoordt hij dat het lijkt of hij die schuld niet mag laten verdwijnen. Ook als je je straf hebt gehad, blijf je een dader.

Soms is het domweg pech of geluk of iemand slachtoffer wordt of niet. Maris denkt dat het ook een kwestie van toeval is of iemand slachtoffer of dader wordt. Als dingen net iets anders waren gegaan, was de loop van de geschiedenis misschien helemaal anders geweest.

Maris is de veroorzaker van de dood van Matty. Dood door schuld, oordeelde de rechter. Kort daarvoor was hij door drie jongens gemolesteerd. Hij was een week niet buiten geweest en zat vol woede. Er was niet veel voor nodig om die woede een weg naar buiten te laten zoeken. Hoe zou het gegaan zijn als hij dat niet net had meegemaakt?

Verschillende vrouwen

Zwarte schuur is een fascinerend boek. Oek de Jong hanteert dezelfde nauwkeurige stijl als in Pier en oceaan, maar het boek kent veel meer verwikkelingen op verhaalniveau. In de achtereenvolgende fasen van het leven van Maris duiken er verschillende problemen op. En ook verschillende vrouwen.

Zo heeft hij een tijd lang een relatie gehad met Ilse, een jonge vrouw die verslaafd is aan heroïne. Als het niet meer te doen is, weigert Maris haar de toegang tot zijn atelier (waar hij ook slaapt). Zou hij dat gedaan hebben als hij zich vroeger niet gemanipuleerd had gevoeld door Matty?

Spiegelingen

Steeds zijn er spiegelmomenten tussen de verschillende tijdlagen en tussen de verschillende gebeurtenissen. Als Maris Matty een duw geeft, wordt dat op ongeveer dezelfde manier beschreven als hoe de drie jongens hem lastigvallen en vernederen. Ook dan is er een hand waarvan de vijf vingers op zijn borst gezet worden.

En we denken ook aan de drie jongens als veel later de drie broers van Matty Maris de doorgang versperren.

De dochter van Fran, Stan, is fotograaf en brengt net een boek uit: Horrors of War. Die 'horrors' komen ook in het beeldende werk van Maris naar voren en misschien kun je zelfs zeggen dat er altijd een oorlog in zijn leven heeft gewoed.

Verschillende keren kondigt De Jong iets aan, door een klein tipje van de sluier op te lichten. Een broer van zijn overgrootvader roeide bijvoorbeeld op een loodsboot. Pas veel later lezen we dat ook hij een dader is en een tijd moest doorbrengen in een strafkolonie.

Nog een voorbeeld: als kind voelde Maris zich een buitenstaander in het dorp. Nu hij in de stad woont, voelt hij zich nog steeds een plattelander, zoals zijn ouders het boerse zelfs na vijftien jaar Rotterdam nog niet kwijt waren. Als hij zijn geboortedorp bezoekt, is hij juist de stadse jongen die het dorp achter zich heeft gelaten.

Veel meer dan in Pier en oceaan wil je doorlezen om te weten hoe iets gebeurd is of omdat je wilt weten hoe iets afloopt. Maris heeft een relatie met Fran, maar die relatie staat op knappen. Je wilt  zien of dat inderdaad gebeurt of dat het tussen die twee nog te redden is.

Perspectief

Net als in de vorige roman rommelt De Jong behoorlijk met het perspectief. Wat verder naar het einde zijn er behoorlijk grote gedeelten vanuit Fran beschreven. Dat komt als logisch over. Maar er zijn ook passages waarin er vreemde perspectiefsprongen gemaakt worden.

Op zijn veertiende wordt Maris tegengehouden door drie jongens, bij een sluis. De hele weg daarnaartoe is beschreven vanuit Maris. Maar dan lezen we ineens:

Hij maakte een verlegen indruk, maar uit zijn houding sprak ook minachting, zonder dat hij het wilde of besefte. 

Dat kan niet meer het perspectief van Maris zijn. Hij beseft immers niet wat er uit zijn houding spreekt. De drie jongens zullen ook wel niet zo subtiel geobserveerd hebben dat zie dat iemand zowel verlegen als minachtend is en dat hij dat zelf niet beseft. Dan moet er dus een alwetende verteller zijn. Het voelt aan als een kunstgreep.

Zoiets is ook het geval als Maris met zijn vader aan het vissen is en hij nauwkeurig geluiden waarneemt, ook al zijn ze zacht: 'bijna onhoorbaar, maar hoorbaar voor zijn nog jonge oren.' Ik geloof er niets van dat Maris zelf denkt dat hij nog jonge oren heeft.

Als Maris ergens in het dorp loopt, ligt ineens het perspectief bij dorpsgenoten, die ook nog een oordeel over hem hebben:

Een paar dorpelingen zagen hem achter de schuren lopen, die jongen van Coppoolse, altijd wat schuw en op een afstand, maar zachtaardig en vriendelijk, net als zijn vader.

Ik heb het idee dat de roman erbij gewonnen zou hebben als het perspectief veel strakker was gehanteerd.

Duidend

Ook stoorde mij het expliciete, het duidende. De Jong is heel goed in het laten zien van wat er gebeurt. Eigenlijk is dat al genoeg. De lezer kan dan zelf wel de verbanden leggen, de conclusies trekken.

Maris rijdt samen met Matty mee met de combine (een maaidorser) van haar vader. Matty legt haar hand over die van Maris. Hij voelt zich daardoor gemanipuleerd en dat krijgen we duidelijk uitgelegd. Dit soort uitleg krijgt de lezer geregeld en dat lijkt me niet nodig.

Afgezien van de minpuntjes leest Zwarte schuur heerlijk en door alles heen merk je hoe het verleden van Maris nooit helemaal afwezig is. Iemand kan zijn geschiedenis niet ongedaan maken en hij wordt, of hij dat nu wil of niet, bepaald door dat verleden. Dat wil niet zeggen dat er geen perspectief is of dat er geen nieuwe kansen zijn, maar iemand is ook wat hij door het verleden geworden is.

Al met al is Zwarte schuur een knap stuk werk, een degelijke roman, een boek waarin je kunt verdrinken, zonder in ademnood te komen. De vorige keer dat ik over Oek de Jong schreef, schreef ik dat ik Hokwerda's kind maar eens moest gaan lezen. Dat boek heb ik nu al een tijdje in huis. We zullen zien of ik aan het lezen ervan toekom.