Maarten Biesheuvel (1939 - 2020) overleden

Vandaag maakte de NOS bekend dat J.M.A. (Maarten) Biesheuvel na een korte ziekte is overleden. Hij werd 81 jaar oud. Biesheuvel schreef een fikse stapel verhalenbundels en werd verschillende keren bekroond: hij ontving de F. Bordewijkprijs en de P.C. Hooftprijs. Sinds 2015 bestaat de J.M.A. Biesheuvelprijs, die uitgereikt wordt aan de auteur van een verhalenbundel. De prijs is in 2020 niet uitgereikt wegens gebrek aan kwaliteit.

In de bovenkooi

In 1972 debuteerde Biesheuvel  met de bundel In de bovenkooi. Dat boek las ik pas in de tweede helft van de jaren zeventig, toen ik op een internaat verbleef. Ik vond het wonderlijke verhalen, die soms een beetje ouderwets aandeden. In de verhalen werden verder schrijvers genoemd waarvan ik nog niet had gehoord en ik wilde in die tijd zo'n beetje alles lezen. 

Sommige verhalen zijn mij bijgebleven: 'Oculaire Biesheuvel', met een heel lange opsomming en natuurlijk ook 'Brommer op zee', waarin iemand die wachtloopt op een schip een brommer over het water ziet rijden. Ergens (maar waar?) heb ik ooit (maar wanneer?) de anekdote gelezen dat Maarten 't Hart Biesheuvel complimenteerde met het wonderlijke verhaal. Biesheuvel vertrouwde hem toen toe dat het in werkelijkheid geen brommer was die hij op zee had zien rijden, maar een scooter. In het verhaal had hij er echter een brommer van gemaakt, om het wonder nog wat groter te maken. 

Zo'n anekdote, voor wat die waard is, illustreert wel hoe het in het hoofd van Biesheuvel werkt. De argeloze lezer zou kunnen vinden dat het gegeven van een brommer op zee goed bedacht was. Voor Biesheuvel was het wellicht een werkelijkheid. 

In een groot deel van zijn leven was hij niet stabiel. Hij werd verschillende keren opgenomen in een inrichting en moest medicijnen slikken. In deze eerste bundel komt ook voor dat hij Karel van het Reve voor God aanzag. Tenminste, als ik het mij goed herinner. Ik heb indertijd In de bovenkooi geleend uit de bibliotheek. En ook weer netjes teruggebracht. 

De verpletterende werkelijkheid

Het eerste boek van Biesheuvel dat ik kocht was De verpletterende werkelijkheid (1979). Ik kocht het in 1980, zie ik voor in het boek. Intussen had Biesheuvel nog drie andere bundels gepubliceerd: Slechte mensen (1973), Het nut van de wereld (1975) en De weg naar het licht (1977). 

Verschillende verhalen uit De verpletterende werkelijkheid staan mij nog goed bij. In 1980 begon ik als leraar Nederlands, op een mavo, en ik heb voor de leeslessen in ieder geval 'De kaartenmakers' gekopieerd. Terwijl ik dit typ, begin ik te twijfelen. Of heb ik dat verhaal pas gebruikt toen ik al lesgaf op mijn tweede school, een lyceum? Daar ging ik in 1988 werken. Ik weet het niet meer. 

Het verhaal over de twee Noren die de ideale landkaart wilden maken herinner ik me nog goed, evenals het 'Relaas van een schipbreukeling.' Veel verhalen van Biesheuvel hebben te maken met de grote vaart. In dit verhaal wordt er een schipbreukeling opgepikt door een schip. Het blijkt maar een tijdelijke redding. 

Hilarisch is ook het verhaal 'Op de grote weg,' over een klunzige lifter. Dat verhaal wordt ook door Biesheuvel voorgelezen in de podcast Het beste van Biesheuvel. Die podcast is overigens aan te bevelen. Het is heerlijk om Biesheuvel zelf voor te horen lezen en er wordt in de inleiding ook nog wat context gegeven. 

Ik heb De verpletterende werkelijkheid altijd een goede bundel gevonden, met een diversiteit aan verhalen. Er is een verhaal dat verwijst naar Aus dem Leben eines Taugenichts, dat ik als leerling met de klas gelezen had. 

De steen der wijzen 

De volgende boeken van Biesheuvel, Duizend vlinders (1981) en De Bruid (1982) kocht en las ik niet, maar de twee erna wel: De steen der wijzen (1983) en Reis door mijn kamer (1985). Wat ik indertijd van de verhalen vond, is me niet bijgebleven en ik had toen nog niet de gewoonte om passages aan te strepen. Wel zie ik dat er in De steen der wijzen een verhaal staat over een goudvis. 

Dat doet me denken aan een verhaal dat zijn zus, Ada Loman - Biesheuvel ooit schreef. Ze publiceerde twee verhalenbundels en sommige van die verhalen hebben een autobiografische achtergrond. In een ervan krijgt de jonge Maarten een goudvis op zijn verjaardag. Het kunnen er ook twee zijn; mijn geheugen verschaft daarover geen zekerheid. De jongen wil de goudvis voor zichzelf houden en eigenlijk mag ook niemand anders ernaar kijken. 

De volgende ochtend blijkt de goudvis dood te zijn. De jongen heeft hem meegenomen naar bed. De vis sprong van vreugde op in zijn hand, volgens zijn verklaring, maar kon toch niet zo lang buiten de kom. Ook in Biesheuvels verhaal 'De goudvis' (dat een heel andere setting heeft) overleeft de goudvis het niet. 

Reis door mijn kamer

Van Reis door mijn kamer is mij in ieder geval het titelverhaal bijgebleven, waarin we een rondleiding van de schrijver krijgen en uitleg bij allerlei voorwerpen. De ik-figuur staat dicht bij de schrijver, zoals wel vaker het geval is in verhalen van Biesheuvel. Ook zijn vrouw Eva wordt er nog in genoemd. 

Of ik Godencirkel (1986) en De angstkunstenaar (1987) gelezen heb, weet ik niet meer. De titels zijn me vertrouwd, maar ik zie ze niet in mijn boekenkast. Maar goed, op zolder, achter 'het schot,' staan ook nog heel wat dozen met boeken. 

Boekenweekgeschenk / Carpe diem

In 1988 schreef Biesheuvel het Boekenweekgeschenk, Een overtollig mens. Zijn werk kwam daardoor flink in de belangstelling te staan, maar intussen was de grootste productiviteit van de schrijver voorbij.  In  1989 verscheen Carpe diem een duidelijk dunnere bundel dan de voorgaande. Het is het laatste boek dat ik van Biesheuvel kocht. 

 

In 2008 kwam zijn Verzameld werk uit: drie mooie delen, gebonden, dundruk, leeslint, in cassette. Ik kreeg het, maar ik weet niet meer van wie of ter gelegenheid waarvan. Ik las hier en daar een verhaal, maar voor de rest stond het monument te wachten in mijn kast. Ooit heb ik het weggegeven aan iemand die de verhalen daadwerkelijk zou gaan lezen. 

Af en toe kwam Biesheuvel nog in de publiciteit. Hij werd dan, samen met zijn vrouw, geïnterviewd. Soms werd hij dan emotioneel. Ik heb wel eens zo'n gesprek gezien, met een dubbel gevoel. Aan de ene kant gunde ik het werk van Biesheuvel wel de publiciteit, maar werd de schrijver toch niet een beetje geëxposeerd als een curiositeit? Niet dat dat de bedoeling van de programmamakers was, maar was dat dan toch niet het onbedoelde gevolg? Had hij misschien tegen zichzelf beschermd moeten worden. Ik weet het niet. 

Biesheuvel was een markante man. Hij had sommige schrijvers uit de wereldliteratuur goed gelezen (en herlezen) en hij hield van muziek. In veel interviews barstte hij uit in gezang. Hij had een welluidende stem, waarmee hij wat nasaal sprak. Zijn gereformeerde jeugd kwam ook in verschillende interviews ter sprake. Die is ook wel terug te vinden in sommige verhalen. Verder moet ik denken aan de sigaren die hij rookte.

Sigaren

Die geur van sigaren hing ook bij ons vroeger in de kamer tijdens verjaardagen, waarbij ooms as op hun vest morsten. De volgende ochtend was die geur nog te ruiken. Soms denk ik de sigarengeur te ruiken in de verhalen, wat natuurlijk onzin is. 

Maar in de verhalen zit wel een beetje de geur van vroeger. Veel verhalen lijken zich af te spelen in een al dan niet onbestemd verleden. Soms is een verhaal hecht gecomponeerd, maar Biesheuvel vond het ook niet erg om af te dwalen en om zijpaden te bewandelen. Het verhaal ging dan maar door, in lange alinea's en soms als een massief stuk tekst. Vaak heb je het idee dat de schrijver tegen je spreekt, ook door de tussenzinnetjes die hij gebruikt. Wie Biesheuvel eenmaal heeft horen voorlezen, hoort trouwens ook altijd stem in de verhalen. Bij mij werkt het in ieder geval zo. 

In 2018 verscheen Verhalen uit het gekkenhuis, dat voor een groot deel een bundeling van oudere verhalen is, maar het bevat ook brieven die Maarten vanuit het 'gekkenhuis' aan Eva schreef. Sommige van die brieven dicteerde hij aan een medepatiënt.

Biesheuvel is niet meer. Zoals gezegd: een markant mens, een markante schrijver. Zijn beste verhalen zullen ongetwijfeld nog een hele tijd meekunnen. Ze zullen gelezen en herlezen worden. Laten we met dat laatste meteen beginnen. 

De documentaire De angstkunstenaar vind je hier

Een held van onze tijd (1981)

Biesheuvel leest voor

 Foto bovenaan: de achterkanten van de bundels (met de klok mee): De steen der wijzen, Carpe diem en De verpletterende werkelijkheid.