De oorsprong (Marc-Antoine Mathieu)

'Humor volgt een logica die de logica niet kan volgen.' Dat is het citaat dat als motto voor in het album De oorsprong van Marc-Antoine Mathieu is opgenomen. Het schept de verwachting dat we een humoristisch album gaan lezen.

In zekere zin is dat ook zo, als we humor ten minste niet verwarren met lol. Want De oorsprong is ook filosofisch, speels en dreigend soms. En zeker is het album te lezen als een onderzoek naar de wetten van de strip. Het album verscheen al in 1990, maar is nu pas beschikbaar in het Nederlands.

Ministerie van humor

De protagonist in het verhaal is M.C. van Esk, werkzaam op het Ministerie van Humor. Daaraan kun je al aan zien dat de wereld waarin Van Esk leeft enigszins verschilt van de onze. Dat is ook al gebleken in de weg ernaartoe: iedereen gaat te voet en de mensen lopen schouder aan schouder, zodat je bijna automatisch met de stroom wordt meegevoerd en moeite hebt je eigen route te bepalen.

Binnen het Ministerie is zowel een Grappencommissie als een Grollencommissie werkzaam. Je kunt dat absurd noemen, maar het is ook een teken dat humor in deze maatschappij een ernstige zaak is.
Als hij achter zijn bureau zit, neemt Van Esk zijn post door. In een envelop met daarop 'Vertrouwelijk' treft hij een pagina uit een stripalbum aan. Het is pagina vier van het album De oorsprong, dat de lezer in handen heeft.

Voor de lezer is dat misschien grappig, maar voor meneer Van Esk is het diepe ernst: hij leest immers zijn eigen leven, in een boek dat hij verder niet kent. Sterker nog: in de wereld waarin Van Esk leeft, bestaat het woord 'oorsprong' zelfs niet.

Je eigen leven lezen

Iemand die zijn eigen leven leest - dat is niet nieuw. Anke Groot, van de groep Don Quishocking zong het lied 'Vage Angst' (op de LP Trappen op, 1979) met daarin de passage:

(...) nee, ik lig nachten wakker
bij het idee dat ik ooit uit een bibliotheek
een roman zal lenen, met mijn eigen leven,
waar mijn hele levensloop beschreven staat.
En dat ik ergens in het midden stop met lezen,
want ik wil niet weten hoe het verder gaat.

En Tom Lanoye schreef in Een slagerszoon met een brilletje (1985, in het verhaal 'Het boek') over een man die alle boeken ter wereld gelezen heeft en dan een boek tegenkomt met daarin zijn eigen leven. De laatste bladzijden zijn nog leeg.

Dat overkomt ook M.C. van Esk. Hij krijgt in de loop van het verhaal steeds bladzijden te pakken van zijn levensverhaal. Ook bladzijden die zich afspelen in de toekomst, zodat hij al kan lezen wat hem zal overkomen. Dat probeert hij wel te vermijden, maar zijn levensplan ligt onverbiddelijk vast en hij kan niet anders dan het verhaal volgen.

Predestinatie

In de loop der eeuwen is er al heel wat gediscussieerd over de vrije wil: kan een mens in vrijheid keuzes maken of ligt zijn leven al vast? Uit de theologie kennen we de notie 'predestinatie': God heeft alles voorzien en bepaald. Maar wie is dan de god die het leven van Van Esk bepaald heeft? Dat zal de stripmaker, de schepper, zijn: hij bepaalt wat er met zijn hoofdpersoon gebeurt.

Niet voor niets heet het album De oorsprong: dit album is de oorsprong van het personage en zijn lotgevallen. Voordat het album er was, bestond Van Esk niet. Nu krijgt hij, zoals Truman in de film The Truman Show (1998) een blik op de dimensie buiten zijn wereld: hij leeft in een geregisseerde wereld. Alle keuzes die hij tot nu toe heeft gemaakt, blijken door een ander gemaakt te zijn.

Tijd

Dat gegeven werkt Mathieu inventief uit. Door te werken met de losse bladzijden die Van Esk te lezen krijgt, wordt tijd geconcretiseerd. Die wordt niet meer uitgedrukt in minuten en uren, maar in bladzijden. Heel verrassend (maar ik verklap het toch maar) is de bladzijde waarin een plaatje letterlijk uitgesneden is, zodat je een kader krijgt met niets erin. Als je de bladzijde leest, krijg je een blik op de afbeelding die twee bladzijden verder staat. Je neemt een soort binnenweggetje naar de toekomst. En als je een bladzijde verder bent, toont de uitsparing een stukje verleden. Prachtig gedaan.

Dat is inderdaad niet de logica van onze dagelijkse werkelijkheid, maar die van de strip en zeker ook die van de humor. Er wordt meer gespeeld met de natuurwetten. Meneer Van Esk bestaat natuurlijk alleen maar op het platte vlak, dus in twee dimensies. Hij krijgt zicht op een wereld in drie dimensies, wat nog niet wil zeggen dat hij zich bewust is van een werkelijkheid waarin een lezer naar hem kijkt.

Droste-effect

Op enkele pagina's tuimelen we in een Droste-effect, zoals op pagina 29: Van Esk leest de pagina waarop hij zichzelf ziet die de pagina leest waarop hij zichzelf ziet en hij leest de tekst die hij op dat moment uitspreekt. Dat doet denken aan de litho Prentenkabinet van M.C. Escher, wiens naam wel erg lijkt op M.C. van Esk. Escher tekent een jongen die staat te kijken naar een prent waarop hij zelf te zien is. Bij Escher werken de tekeningen niet als een spiraal de diepte in, maar als een cirkelvormige beweging die weer bij zijn beginpunt uitkomt.

De oorsprong is een boeiend verhaal, dat slim in elkaar zit. Het is altijd mooi als je een verhaal op verschillende niveaus kunt lezen: in dit geval volg je het verhaal, maar je ontkomt er niet aan om bovendien na te denken over het medium waarin het verhaal wordt verteld. De tekeningen in zwartwit, zonder grijstinten, passen goed bij de dwingende voortgang van het verhaal, waar er ook geen ruimte is voor nuance. De eerste pagina bevat weinig zwart en de laatste pagina helemaal geen wit. Dat zit allemaal goed in elkaar.

Sherpa levert de hardcover aan in een mooie envelop met daarop het woord 'Vertrouwelijk', alsof wijzelf Van Esk zijn. Alleen krijgen wij niet af en toe een bladzijde, maar het hele album in één keer. Bovendien gaat het verhaal niet over onszelf. Als bonus is er nog een heuse brief van het Ministerie van Humor, die ook weer gecensureerd lijkt. Dat soort dingen maakt het helemaal af.

Titel: De oorsprong. Maurits Cornelis van Esk, gevangen in dromen
Auteur: Marc-Antoine Mathieu
Uitgever: Sherpa
Haarlem, 2019; 48 blz. hardcover € 19,95