Er zijn nog maar weinig romans waarin er op het gebied van de tijd niets bijzonders gebeurt. Vaak zijn er versnellingen, vertragingen, sprongen in de tijd, verschillende tijdlagen, verhaallijnen die elk in een eigen tijd spelen.
Maar soms gaat een schrijver nog iets verder. Al vaak heb ik geschreven over Tomas Lieske. In Alles kantelt (2010) ontmoet de hoofdpersoon zichzelf als kind en in De vrolijke verrijzenis van Arago (2018) komt de hoofdpersoon zomaar in een andere tijd op een andere plaats terecht. Als je nog nooit wat Lieske gelezen hebt, is het de moeite waard je in deze boeiende schrijver te verdiepen. Onder de bespreking van zijn meest recente roman heb een lijstje met links naar eerdere recensies opgenomen.
Een grote ingreep in de tijd of de tijdsbeleving vereist wel goed doordenken. Voor mijn gevoel ging dat niet helemaal goed in de graphic novel De man van nu (2016) van Hanco Kolk en Kim Duchateau en eigenlijk is dat ook zo in de nieuwe roman van Walter van den Broeck, Averechts. De roman is postuum verschenen, want Van den Broeck overleed in 2024. Ik heb daar uitgebreid aandacht aan besteed. Onder aan dit stukje neem ik een lijstje op met de links naar de bijdragen over deze auteur, die een uiterst boeiend oeuvre bij elkaar schreef.
Ik heb begrepen dat het manuscript van Averechts zo ongeveer klaar was toen de schrijver overleed. Zijn zoon zou het voltooid hebben. Maar in het boek zelf wordt daarover niets gezegd, dus ik laat dat rusten.
Aan een beetje spoilen ontkom ik niet bij deze bespreking, dus ik waarschuw alvast. Aan de andere kant: werk van Van den Broeck draait nooit alleen om de plot en kan ook herlezing verdragen.
Teruglopende tijd
Voor in de roman staan drie motto's, waaronder een uit Time's Arrow van Martin Amis. In dat boek loopt de tijd terug, net als in een gedicht van Jan Hanlo, 'Wij komen ter wereld', dat als volgt begint:
Wij komen ter wereld, met rouw, uit de graven;
met rouw, die gepast is, omdat wij nog dood zijn.
Ons lichaam ontstond uit de grond en uit planten,
om eens te bereiken een veilige haven.
Een veilige haven: de schoot ener moeder,
waar 't woelig verleden, geleidlijk en langzaam,
eindlijk tot rust komt; ik dwaal in mijn vader.
In scheidende stromen voltrekt zich het leven.
Dat is eigenlijk de samenvatting van het gedicht en daarna krijgen we het hele verhaal van de dood tot het begin van het leven (dat in dit geval het einde is).
In Averechts gebeurt iets soortgelijks: er is een omslagpunt waarna de tijd terug gaat lopen, maar zoals gezegd: helemaal goed gaat dat niet. Als dat omslagpunt om twaalf uur in de middag is, kan het zijn dat de mensen er niet zoveel van merken: de dag blijft even lang. Maar dan is het op andere plaatsen misschien bijna het einde van de dag en als daarna nog de hele dag volgt, heb je een heel lange dag. En op weer andere plaatsen is de nacht heel erg kort. Je hebt dan wel een duidelijke aanwijzing van wat er aan de hand is. Maar dat gebeurt niet.
Victor, Sandra en Omer
Maar goed, wat is het verhaal in Averechts? Het gaat over Victor, IT'er bij het Meteorologisch en Seismografisch instituut. Hij is getrouwd met Sandra, die schrijfster wil worden en samen hebben ze een dochter, Mietje. In de trein naar zijn werk ontmoet hij altijd zijn collega, Omer Balfoort, die bijzondere theorieën heeft. Victor houdt wat afstand van zijn collega, maar Omer maakt hem wel deelgenoot van zijn bevindingen.
Het is een bijzondere tijd: er is een hittegolf, waarvan iedereen last heeft. Er zijn meer romans waarin een hittegolf belangrijk is, maar mijn geheugen krijgt het niet scherp. Ik moet meteen denken aan De hondsdagen van Hugo Claus, maar daar ben ik veel van kwijt. En was het ook niet erg warm in Een lichtgevoelige jongen van Walter van den Broeck? Ik weet het niet, maar ik wil het toch even noemen.
Door de hitte is iedereen een beetje ontregeld. Bovendien zijn er vreemde verschijnselen, zoals het veel te harde geluid van vliegtuigen, dat zou kunnen duiden op een NAVO-oefening. Maar Victor heeft het geluid niet eens gehoord.
Het gaat niet helemaal goed met de gezondheid van Mietje, maar het is aanvankelijk niet duidelijk wat er met haar aan de hand is. En alle mensen blijken fysiek te veranderen. Dat er iets veranderd is, is duidelijk, maar wat? Ik schreef dat de tijd omgedraaid was, maar dat is wat te simpel.
Blijkbaar heeft de tijdsymmetrie de sprong van het microscopische naar het macroscopische gemaakt. Daarbij is alvast geruststellend dat biologische processen niet plots zijn opgehouden, ze verlopen alleen averechts.Het gebruik van het woord "averechts" is overigens veelzeggend. Mensen, zo wijzen alle studies uit, hebben -ondanks de Krimp- ook niet het gevoel dat de pijl van de tijd is omgedraaid.
Loracq
De zinsnede 'de pijl van de tijd' lijkt me weer te verwijzen naar het boek van Martin Amis. Er zijn meer verwijzingen. In een toespraak verwijst Omer naar de Loracq-doctrine van zijn collega-seismoloog Van den Broeck. Dat is een vette knipoog naar de schrijver zelf. Loracq komt voor in Het beleg van Laken. Hij voert gesprekken met de schrijver over wat er werkelijk gebeurt in de wereld.
Volgens Loracq wordt wat er gebeurt uitgelokt door wat we zien: 'Zien doet gebeuren. Waar niet gekeken wordt, gebeurt niets. Waar anders gekeken wordt gebeurt alles anders.'
Door het boek heen vinden we cursieve stukken tekst: Sandra is druk bezig met haar roman. Of is zij het brein achter alles wat er gebeurt? Bepaalt haar kijk de gebeurtenissen? Wat is, binnen de roman, fictie en wat werkelijkheid? En weten we aan het eind van het boek hoe het allemaal zit? Dat laat ik maar even in het midden.
Vertelplezier
Averechts is het laatste boek van Walter van den Broeck. Het is geen hoogtepunt in zijn werk, maar het is wel de moeite waard om te lezen, al was het maar om het overduidelijke vertelplezier dat er uit de roman je tegemoet komt. Ik vind het mooi dat een schrijver aan het eind van zijn loopbaan niet een roman op zijn routine schrijft, maar een speels avontuur aangaat.
Wat er nog meer te vinden is in de nalatenschap van Van den Broeck zullen we moeten afwachten en mogelijk is dit alles. Dat is al heel veel.
Walter van den Broeck, Averechts. Kosmische komedie. Uitg. Pelckmans, 2025, 112 blz. € 22,-
Geen opmerkingen:
Een reactie posten