Congo, Een geschiedenis (David van Reybrouck)

Voor ik tot bespreking overga van Congo, Een geschiedenis, even iets anders. Ik had hier zo'n beetje de gewoonte opgebouwd om drie keer per week een nieuwe recensie te plaatsen en twee keer per week een oude af te stoffen, maar de laatste drie weken bespreek ik vier keer in de week een recent gelezen boek. Mijn schrijven houdt mijn lezen anders namelijk niet bij. 

Aan de ene kant heeft dat te maken met een paar wat dunnere boeken: de Boekenweekgeschenken, maar ook enkele non-fictiewerken. Vaak lees ik non-fictie naast de fictie en soms verschillende van die boeken tegelijk, zodat ik er soms een paar ongeveer tegelijkertijd uit heb. Op dit moment lees ik bijvoorbeeld de briefwisseling van Jeroen Brouwers met Geert van Oorschot, een boek van Jaap Goedegebuure over het kwaad in de literatuur en een boek over een architect die in Zuid-Afrika terechtkomt. 

Bij de pas gelezen fictie wissel ik boeken van mannen en vrouwen af. Bij de afgestofte recensies lukt dat niet: ik heb meer recensies van boeken van mannen geschreven dan van die van vrouwen. Maar ook de non-fictie is voor een groot deel door mannen geschreven. Ook daardoor raakt de balans zoek. Het zal wel tijdelijk zijn en er liggen nog boeken van vrouwen op stapel. Foon van Marente de Moor heb ik net gelezen en ik heb boeken van Christien Brinkgreve, Annet Schaap en Marita Mathijssen al klaarliggen. Het heeft mijn aandacht. Maar het leek mij goed om even uit te leggen waarom Bunt Blogt zoveel aandacht besteedt aan door mannen geschreven boeken. 

Of ik de regelmaat van vier keer per week een nieuwe recensie kan volhouden, moet ik nog maar zien, want er gaat wel veel tijd in zitten. Dan moet ik maar meer dikke boeken gaan lezen, zodat mijn schrijven mijn lezen kan inhalen. Naar David van Reybrouck nu. 

Congo, Een geschiedenis verscheen in mei 2010 en het werd een geweldig succes. Alleen al in dat jaar verschenen er zesentwintig drukken. Toen ik op afbeeldingen ging zoeken, zag ik dat het boek niet alleen met de hierboven afgebeelde man op de voorkant is verschenen. Verder zijn er ook uitgaven waarin de titel geschreven is als Kongo. 

Ik las de negenendertigste druk, uit augustus 2018. Daarbij staat de titel bovenaan op de cover en de naam van de schrijver onderaan. Ik kocht het boek bij een trieste gelegenheid, de opheffing van de boekhandel Het paard van Troje in Ede. Boeken gingen er met grote korting uit en toen nam ik ondermeer Congo mee. 

Al bij verschijnen had ik zin in het boek, maar het kwam er niet van. In 2020 kocht ik het boek alsnog, maar ik las het niet. Zag ik op tegen een zo dik boek met vrij kleine lettertjes? Misschien. En waarom greep ik er onlangs dan wel naar? 

Huidige toestand

Helemaal zeker weet ik het niet, maar het zal ook te maken hebben met de toestand van Congo nu: er is oorlog in het oosten van Congo, waar de rebellen van M23 nogal huishouden. Ze worden overduidelijk gesteund door Rwanda en dat land profiteert van de grondstoffen die Congo bezit. Het komt maar mondjesmaat in het nieuws. 

De Europese Unie heeft nu toch sancties opgelegd aan Rwanda omdat het land de territoriale onschendbaarheid schendt en het gewapende conflict, de instabiliteit in de regio en de onveiligheid in stand houdt. Vooral België heeft zich sterk gemaakt voor de maatregelen, wat tot gevolg had dat Rwanda alle banden met België verbroken heeft. Deze zomer wordt overigens wel het WK wielrennen in Rwanda gehouden. 

Ook in Congo, Een geschiedenis komt Rwanda voor. Aan het eind van het boek is er een voortreffelijk register, waarbij niet alleen alle namen en alle onderwerpen genoemd zijn, maar ook de deelonderwerpen. Onder Rwanda treffen we aan: Duitse kolonie, Belgisch mandaatgebied, onafhankelijkheid, genocide (zie daar), rol in de Eerste Congo-oorlog, rol in de Tweede Congo-oorlog, aanwezigheid in Congo onder L.D. Kabila, aanwezigheid in Congo, historisch, anti-Rwandese gevoelens in Congo. Alles wat je over de verhouding tussen Rwanda en Congo wilt weten, vind je dus in dit boek. 

Maar ik kocht het boek omdat ik meer over Congo wilde weten. Voor de literatuur uit Vlaanderen is dat zeker van belang. Ik had al wel over Congo gelezen, bijvoorbeeld in boeken van Lieve Joris en Leo Pleysier. Jef Geeraerdts heb ik altijd links laten liggen, maar misschien had ik ook werk van hem moeten lezen. Van Reybrouck heb ik vaak gehoord, in podcasts, ook over heel andere onderwerpen, zoals de inrichting van de democratie, maar ik las nooit eerder iets van hem. Ook niet De plaag (2001) of Slagschaduw (2007). 

Reportages

Congo leest heel prettig. Van Reybrouck vertelt helder. Niet alleen geeft hij de geschiedenis weer van het land en van de bemoeienis van België ermee, maar voor een deel is het boek ook reportageachtig. Het is de auteur gelukt om veel getuigen op te sporen, ook heel erg oude, die de geschiedenis aan den lijve hebben meegemaakt. Dat is een manier om de geschiedenis dichtbij te brengen en ook om achter de feiten steeds de mensen te zien. 

Hoe representatief de verhalen van de verschillende mensen zijn, is niet zo makkelijk te beoordelen, maar Van Reybrouck heeft ook heel wat literatuur verstouwd, dus ik heb toch maar op de verhalen vertrouwd. 

Onafhankelijkheid

Na lezing moet ik concluderen dat mijn kennis over Congo wel heel erg oppervlakkig was en dat die nu door een enkel boek te lezen aardig bijgespijkerd is. Alle hoofdstukken zijn interessant, maar het hoofdstuk over de onafhankelijkheid staat me nog heel erg bij. Die is nogal overhaast gegaan, ook al was het al 1960. Het land moest het wel heel erg snel alleen opknappen en de Verenigde Staten en Rusland zaten op het vinkentouw. Ik heb ergens gelezen (maar ik weet niet of dat in dit boek was) dat Congo op het moment van onafhankelijkheid maar zestien universitair geschoolde mensen had. 

Eigenlijk is het altijd moeizaam gebleven en is er vooral veel geweld geweest. Congo is een gigantisch land. Het blijft moeilijk om je te realiseren hoe groot het werkelijk is. Het is lastig centraal te besturen. Daar komt bij dat het veel grondstoffen bezit, die niet altijd zeldzaam zijn, maar wel lastig te exploiteren. Dat maakt het aantrekkelijk voor groepen, vanwege het geldelijk voordeel. Intussen ligt het moment van onafhankelijkheid al 65 jaar achter ons en er is nog steeds geen rust. In de geschiedenis is er een spoor van geweld getrokken. Dat geweld was er overigens ook al voor de onafhankelijkheid. Maar ik kan me voorstellen dat dat idee tot moedeloosheid kan leiden. 

Betrokkenheid

Van Reybrouck toont met dit boek zijn betrokkenheid en misschien moet ik die wel liefde noemen. En natuurlijk zijn nieuwsgierigheid. Hij wil weten hoe het zit en hij trekt bijvoorbeeld ook naar een gebied waar op dat moment de rebellen het voor het zeggen hebben. 

Congo, Een geschiedenis is veel verkocht en het is ook in het buitenland geprezen. Voor op mijn exemplaar staat een citaat uit The New York Times: 'Grandioos'. Natuurlijk omdat het zo'n levendig beeld geeft van Congo en een grondige uitdieping is van de geschiedenis, maar ook om te laten zien hoe kolonialisme nog heel lang doorwerkt. 

Niet voor niets heeft Van Reybrouck zich daarna gericht op Indonesië, in het boek Revolusi. Dat boek heb ik niet gelezen en, gezien mijn geschiedenis met Congo, duurt dat misschien ook nog even, maar ik heb wel de bijbehorende podcast beluisterd. Intussen is Van Reybrouck benoemd tot Denker der Nederlanden, zoals de Denker des Vaderlands tegenwoordig heet. Ik moet nog erg wennen aan de nieuwe benaming. Mooi kan ik die nog niet vinden. 

In ieder geval is Congo, Een geschiedenis een indrukwekkend boek, een mengeling van wetenschap en journalistiek, maar vooral een toegankelijk boek over een complex land.