Steeds als me iets ontgaat, schiet me een titel van Hans Ree te binnen: Een man merkt nooit iets. Daarbij voer ik niet de hele soort waartoe ik behoor als excuus aan, ik neem het enkel mezelf kwalijk.
Waar heb ik deze keer niet op gelet? Op Oroppa van Safae el Khannoussi. Ik kijk weinig tv en lees weinig recensies en ook alle andere manieren waarop ik iets te weten had kunnen komen over dit schitterende debuut heb ik niet gebruikt.
Maar ik heb wel de eindejaarslijstjes gezien en daarop prijkte steeds deze roman. Dat viel meer mensen op, want rond de lijstjestijd verscheen Oroppa weer in de toplijsten; mensen gingen het alsnog kopen. En nu heb ik het eindelijk ook gelezen. Wat een boek!
Teruggespuugd het leven in
Oroppa begint met een proloog, met daarin de bijna-dood van Salomé (Salma) Abergel. Salomé lijkt stervende, maar ze krijst zichzelf terug het leven in.
Salomé Abergel was zonder enig bezwaar zo de dood in gegleden, als de dood haar, na eerst weifelend op haar te hebben gekauwd, niet weer terug had gespuugd - dat wil zeggen het leven in.
Salomé is joods, afkomstig uit Marokko en via Frankrijk in Amsterdam beland. Ze is de centrale figuur in Oroppa, maar ze is lang slechts op de achtergrond aanwezig. Aan het begin van het eerste deel trekt de jonge vrouw Hind el Arian ('high als een vlieger') in het huis van Salomé, als een soort huisbewaarster. De schilderijen van Abergel bevinden zich nog in de kelder. De beelden daarop spoken rond en houden Hind uit haar slaap.
Niet alleen het huis van Salomé Abergel heeft een kelder, de levens van veel personages hebben dat. In de kelder van de levens bevindt zich wat zich vroeger in het leven heeft afgespeeld, maar dat toch steeds weer bovenkomt.
De pissende pelgrim
Salomé Abergel is verdwenen en pas als het personage Yousef Slaoui ('de pissende pelgrim') geïntroduceerd is, begin je te vermoeden waarom. In Marokko is Salomé opgepakt, verhoord, opgesloten, gemarteld, en Yousef was haar folteraar. Maar martelen is een intiem werk en hij is op die manier dichter bij Salomé gekomen. Als zij de gevangenis verlaat, is ze zwanger. Is Yousef de vader? Dat zou zomaar kunnen.
Ook Yousef is in Amsterdam terechtgekomen en hij ziet Salomé op de pont over het IJ. Kort daarna verdwijnt de kunstenares spoorloos, tot verdriet van haar zaakwaarneemster Hannah Melger, die graag een expositie zou zien van het werk van Abergel. Ze reist haar achterna, tot in Tunesië toe.
En dan moeten we Irad Abergel nog noemen, de zoon van Salomé, die in Parijs een kroeg heeft. Ook hij zal uiteindelijk opduiken in Amsterdam.
Loden jaren
Salomé was slachtoffer van wat wel 'de loden jaren' genoemd wordt, de tijd dat in Marokko koning Hassan II aan de macht was (1961 - 1999), die een waar schrikbewind voerde. In 1981 werden er bijvoorbeeld op een enkele dag meer dan zeshonderd betogers doodgeschoten.
Daarvan wist ik eigenlijk niets af, maar Oroppa confronteerde mij ermee. Safae el Khannoussi werkt aan een proefschrift over de gevangenissen in de Maghreb, lees ik op het achterplat van de roman. Ze zal er dus intussen veel van afweten.
We komen dicht bij wat er toen gebeurd is, niet alleen bij de slachtoffers, maar ook bij de daders. Dat moet voor de schrijfster geen gemakkelijk werk zijn geweest. Ik geef een lang citaat waarmee de roman eindigt.
Voor wie dus wil weten wie de folteraar daadwerkelijk is, zal hem moeten schaduwen en wel zodanig dat hij in zijn huis zal moeten wonen, in zijn bed slapen, dezelfde hap van hetzelfde bord nemen, kortom diegene zal hetzelfde leven moeten leiden, deze baarmoeder, deze wieg en dit bed en dit graf moeten delen, met als enig verschil dat dit wezen, deze man, deze vrouw, deze folteraar, een monster is, en niet zomaar een: het is een monster waarvan we kunnen zeggen dat het iets begaan heeft en dat het zich alleen maar van ons onderscheidt doordat wij dat niet hebben gedaan.
En diegene die deze taak op zich neemt zal ermee moeten leven voor altijd in het spoor van dit mysterieuze wezen te wandelen, een huiveringwekkend en stinkend spoor van verderf en ziekte, zoals je je op een doodnormale middag in een doodgewone stad bevindt, slenterend door een doodnormale straat, waar rechts en links de lijken in de schaduw liggen opgestapeld.
De eerste zin klopt niet helemaal ('Voor' moet weg) en dat had een redacteur op moeten merken. Ik wil geen muggen ziften en het citaat lijkt me belangrijk genoeg om op te nemen. Tegelijkertijd zie je de mooie stijl van El Khannoussi: soepele zinnen, rijke woordenschat, weelderig, overdadig soms. Een stijl die je meevoert.
Europa
Niet alleen tekent de schrijfster ons de gruwel van de loden jaren, maar ze laat ook zien wat Europa (Oroppa) is voor de mensen die die jaren achter de rug hebben (zonder ze achter zich te kunnen laten). Europa is het continent waar ze naar toe willen, een plaats waar je kunt ontkomen. Maar in Europa is het leven ook weer hard.
Verschillende keren in de roman is er sprake van het eenentwintigste arrondissement. Parijs heeft maar twintig arrondissementen en het eenentwintigste is niet op een kaart aan te wijzen. Het bevat de plaatsen waar de verlorenen bijeenwaaien, waar ze elkaar treffen, met elk haar of zijn eigen verleden.
Purgatorium
Zo kijkt Youssef Slaoui naar Amsterdam:
Slaoui is in Amsterdam gestrand omdat deze stad hem onaangeroerd laat. Hij associeert het noorden van Europa met het purgatorium - ergens tussen hemel en aarde in, tussen paradijs en hel. Een morbide rustoord. Voor hem wordt het land bewoond door bejaarden, geregeerd door goddelozen, en zijn de nationale producten drugs, hoeren en flikkers. Hij kan zich verzoenen met deze plek omdat zijn verblijf van temporele aard is. Maar vooral omdat hij met rust gelaten wordt.
De blik van Youssef op de huisartsenpost is ook een blik op Europa:
Voor hem, Slaoui, was de krakkemikkige toestand van de huisartsenpost, waarin hij zich voor een paar gulden liet behandelen voor allerlei kwaaltjes die zich met de jaren opstapelden, emblematisch voor de toestand van het land, sterker nog, van het hele continent Europa: een pakhuis waar onderin een stel verslaafden en papierlozen voor een habbekrats hun verrotte kies laat wegtrekken of een arm oplappen, terwijl ze als hersenloze imbecielen worden gecommandeerd.
Oroppa dwingt ons na te denken over Europa en zeker ook over Nederland, zoals ook Grand Hotel Europa van Pfeijffer dat deed, en dat lijkt me alleen maar goed. Wat weten we eigenlijk van de mensen die het niet zo gemakkelijk (of zelfs niet) redden? Slaoui vindt het prettig dat hij met rust gelaten wordt, maar dat is ook vooral het gevolg van onze onverschilligheid.
Stijl en constructie
Alleen al vanwege de inhoud is Oroppa een belangrijk boek: het vertelt over de loden jaren in Marokko, het steekt de thermometer in Europa en in Nederland. Maar het is ook geweldig goed geschreven. Ik noemde de stijl al. Op elke bladzijde kan ik een alinea kiezen die illustreert hoe goed Safae el Khanoussi schrijft. Maar ook de constructie van haar boek is intrigerend.
De centrale figuur is Salomé Abergel, maar je ziet haar vooral uit je ooghoeken en eigenlijk gebeurt dat met veel zaken. De belangrijke dingen ontgaan je bijna. Je aandacht is net ergens anders op gericht. Sommige personages hebben het verdwijnen, het er niet zijn, bijna als een levenshouding, soms ook uit zelfbehoud.
Intussen kom je terecht in een knoopsel van verhalen en elk verhaal slurpt je meteen op. Aan het eind ervan moet je je realiseren waar je ook alweer was en wat bijvoorbeeld die sprekende hond in de gevangenis nu met het geheel te maken heeft.
In verscheidene recensies wordt Oroppa een moeilijk boek genoemd en het is inderdaad geen allemansvriend. Je moet er enige moeite voor doen, maar wat je ervoor terugkrijgt, is overweldigend. Misschien moet je ook niet de illusie hebben dat je tot in detail het boek kunt ontrafelen. Net als het leven zelf is het een web van verhalen en van al die verhalen kun je genieten. Je laat je meeslepen door de geweldige stijl, bent onder de indruk van wat er verteld wordt en soms moet je het even opzij leggen om je af te vragen wat je nu allemaal gelezen hebt.
Oroppa is een overrompelend debuut, dat op niets op een debuut lijkt. Het is een rijp werk van een auteur die veel kan en die dat allemaal laat zien. En als je daar niet genoeg van kunt krijgen, kun je Oroppa herlezen, want daar kan het best tegen.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten