Pastorale (Stephan Enter)

'Geen betere jeugd dan een gereformeerde jeugd,' zei Stephan Enter ooit in een interview dat ik ooit met hem had. Toen al (2008) ging het over Brevendal, een anagram van Barneveld, dat een rol speelt in de roman Spel.

Ook in Pastorale is de plaats van handeling Brevendal, dat wel erg op Barneveld lijkt. Zo is er jaarlijks een 'ballonfiësta'. En de christelijke fietsenverkoper die geen sportfietsen maar wel spurtfietsen wilde verkopen en daartoe de bovenkant van de o'tjes openkrabde, komt erin voor. Alleen de eerste letter van zijn naam werd veranderd.

Christelijk

Brevendal is een christelijk dorp. In het bovengenoemde interview noemde Enter het 'de gesp van de biblebelt. De hoofdpersonen, Louise en Oscar de Vree, groeien op in een christelijk gezin: gereformeerd. Moeder is in de loop der tijd godsdienstiger geworden en doet veel werk voor de kerk. Louise vraagt zich af of dat gebeurd is doordat haar ouders uit elkaar zijn gegroeid, of dat dat uit elkaar groeien juist het gevolg was van de verandering in haar moeder.

Pastorale begint in 1985, vlak voor de zomervakantie: Oscar zit in de pre-examenklas; na de vakantie zal hij het laatste jaar van de middelbare school ingaan. Louise keert dan net terug naar het landhuis van haar ouders: ze neemt een pauze in de relatie met haar minnaar en stopt met de studie Engels. Ze keert terug naar het ouderlijk huis.

Daar is de glans overigens een beetje af; misschien wordt het landhuis zelfs verkocht. Het huis waar generaties van dezelfde familie zijn opgegroeid, zal dan als thuisbasis verdwijnen.

Activistisch

Louise heeft zich afgekeerd van het geloof. Ze is nogal activistisch in haar opvattingen en probeert ook anderen te overtuigen van de onzinnigheid van religie. En dan komt ze in contact met de zoon van de nieuwe dominee, in wie ze wel geïnteresseerd is.

In Brevendal wonen ook veel Molukkers, bij elkaar in een wijk. Oscar komt in contact met de familie Matupessy, omdat hij huiswerk moet brengen bij zijn klasgenoot Jonkie. Daar ontmoet hij Jonkies zus Dona, tot wie hij zich aangetrokken voelt en vader Matupessy, die nog steeds hoopt op een Molukse staat en terugkeer tot de Molukken.

Woede

We volgen afwisselend de verhaallijnen van Louise en Oscar. We zien dat alle personages bezig zijn met een toekomst en vastzitten aan hun verleden. In Louise zit veel woede over dat verleden. Ze schiet daarin behoorlijk door, door zich zelfs tegenover jonge kinderen daarover uit te spreken. Aan de ene kant richt haar weerzin zich op het geloof zelf, aan de andere kant ook op de christelijke gemeenschap. In dat laatste wordt ze gesterkt als haar moeder als pastoraal werker aan de kant wordt gezet.

Pas aan het eind van het boek kan ze die woede loslaten en dan is ze ook klaar om het ouderlijk huis opnieuw te verlaten. Ze voelt zich bevrijd en voelt niet meer de noodzaak het geloof of de strijd daartegen door te geven. 'En ook de ongewortelde generaties na haar zouden vrij zijn - dankzij haar.'

Humor

Dat laatste is een wat bombastische gedachte en dat laat ook zien welk fijn spel Enter speelt met de lezer. Louise relativeert niet, maar de lezer doet dat wel en ziet daardoor ook het humoristische in van de situaties waarin Louise zich brengt. In een recensie in het Reformatorisch Dagblad ('giftige ondertoon') wordt net gedaan of de opvattingen van Louise samenvallen met die van de auteur en of Pastorale geen roman zou zijn, maar een pamflet. Daarmee wordt de subtiliteit van de roman tekortgedaan.

Oscar verdiept zich in het verleden van Molukse gemeenschap, waarvoor hij nooit eerder aandacht heeft gehad. Hij begrijpt steeds beter waar de onvrede van een deel van de Molukkers vandaan komt. Ook bij hen is er woede over het verleden. Pastorale eindigt daar zelfs mee:

Hij zag hoe overal in het land, in nieuwbouwwijken die neergedrukt en plat leken onder voortdrijvende wolken, terwijl de Hollanders kalmpjes verdergingen met welvarender te worden, oude Molukse mensen achter de ramen van hun huisjes zaten te wachten op de steeds verder naar de horizon wijkende kans dat Nederland eindelijk zijn belofte inloste - hun harten stuk voor stuk vuurtjes van machteloze woede die de komende tien, twintig jaar een voor een zouden uitdoven.

Molukse problematiek

Er zijn, voor zover ik weet, geen romans van autochtone Nederlanders die de problematiek van de Molukkers in Nederland aan de orde stellen. Juist in 1985 verschenen de romans De overkant van Ernst Jansz en Onder de sneeuw een Indisch graf van Frans Lopulalan en natuurlijk is er verder het werk van Adriaan van Dis en Alfred Birney. Maar al deze schrijvers hebben een Indische achtergrond.

De twee verhaallijnen van Oscar en Louise staan een beetje los van elkaar, al gaan ze wel allebei over worteling of juist ontworteling. Ze komen samen in het huis, ook een wortel, die waarschijnlijk spoedig uitgerukt zal worden. Louise denkt daarover na:

Zolang nog de intimiteit bestond met het huis waarvan ze elk geluid, elke geur, elk lichtschijnsel bij elk weertype kende, had het haar toegeschenen dat er iets ongedaan kon worden gemaakt - als bij een huwelijk dat eens gelukkig was geweest en alleen nog standhield door de illusie dat een status quo een terugkeer naar dat aanvankelijke geluk niet definitief uitsloot.

Koesteren, snijden

Het blijkt dat ze ook dat huis los kan laten en klaar is voor nieuwe beslissingen. Er zijn verschillende dingen uit haar jeugd die ze zal blijven koesteren. Zo is er haar beer, die al haar hele leven meegaat, en ook de oude poes Doortje. Maar er moet ook gesneden worden in oude gewoonten. Niet voor niets probeert Louise juist nu te stoppen met roken.

Bij Oscar ziet ze hoe ook hij bezig is zijn eigen weg te kiezen, bijvoorbeeld door de kleren die hij sinds kort draagt en door te beginnen met het drinken van wijn.

De titel van de roman doet veel lieflijks vermoeden. Voor een deel klopt dat. De landelijke entourage kan Enter fijntjes beschrijven. De geuren, de geluiden, de warmte - de lezer kan ze zich allemaal voorstellen. Maar juist in deze rurale omgeving woelt er veel in de harten en de hoofden van de personages. Ook Brevendal is een wortel: aangenaam om naar terug te keren, maar als je terug bent, snap je ook weer waarom je wegging. Ook Oscar zal niet in Brevendal blijven. Door de ontmoeting met Dona en haar familie is hij voorgoed veranderd. Ook hij is toe aan de volgende stap.


'Geen beter jeugd dan een gereformeerde jeugd' Teunis Bunt in gesprek met Stephan Enter
Recensie van Grip.