Een glimp van de hemel (Jan Riemersma)

Misschien is Rembrandt wel de bekendste schilder der Nederlanden. Nou ja, Van Gogh kent ook iedereen. Maar ik denk dat Rembrandt nog meer doorgedrongen is in alle lagen van de bevolking. Zo herinner ik me uit mijn jeugd een koektrommel met De nachtwacht erop. En in verschillende huisgezinnen lag of stond de Rembrandtbijbel.

Een klein jaar geleden kreeg ik als cadeau Een glimp van de hemel. Het geheim van Rembrandts geloof, door Jan Riemersma. Mooi boek: glanzend papier en heel veel afbeeldingen van werk (schilderijen, etsen, tekeningen) van Rembrandt op paginagroot formaat.

Rare fouten

Er is zoveel mogelijk geprobeerd om tekst en illustratie bij elkaar te houden. Daardoor zijn de tekstpagina's niet altijd gevuld. Dat is alleen maar handig. Maar daarbij zijn er wel heel rare fouten gemaakt. Onder aan de bladzijde een kopje, zonder tekst eronder. De tekst staat dan op de volgende pagina of zelfs nog verder weg, als we eerst een pagina met afbeelding krijgen.

Zo'n fout, die verschillende keren gemaakt wordt, loopt nogal in het oog, maar is niet hersteld. Ik las namelijk de tweede druk (uit 2017) en ik vermoed dat het in de eerste druk al net zo fout zat. Het is zo lelijk, dat het pijn doet aan de ogen en het komt ook bijzonder amateuristisch over. Uitgever Kok zal toch wel iemand in dienst hebben die dit soort opzichtige fouten eruithaalt? Juist in een boek waarbij de esthetiek belangrijk is, mag dit soort knulligheden niet voorkomen.

Bijbelse afbeeldingen

Riemersma behandelt in Een glimp van de hemel de werken van Rembrandt met Bijbelse afbeeldingen. Hij doet dat in hoofdstukken als 'Rembrandt reformator,' 'Rembrandt als exegeet,' De Paulinische Rembrandt', 'De Johanneïsche Rembrandt'.

In al die stukken wordt Rembrandt als gelovige gezien, die in zijn schilderijen uiting geeft van zijn geloof. Een onderbouwing daarvan ontbreekt. Dat lijkt verdacht veel op een cirkelredenering: Rembrandt geeft in zijn schilderijen uiting van zijn geloof: kijk maar naar zijn schilderijen. Schilderijen met andere afbeeldingen (groepsportretten, landschappen, mythologische afbeeldingen) worden niet genoemd. Alleen de werken die passen in de redenering van de schrijver komen aan de orde.

Dat Rembrandt ook andere motieven gehad kan hebben, zoals de vraag naar bepaalde thema's, de verkoopbaarheid van schilderijen, blijft onbesproken. Marktwerking zal wellicht een rol gespeeld hebben. En een schilderij alleen maar zien als uitdrukking van iemands opvattingen of persoonlijkheid, past misschien minder in Rembrandts tijd dan in de onze.

Bovendien neemt Riemersma net zo gemakkelijk schilderijen mee in zijn beschrijving die niet van Rembrandt zijn maar vroeger aan hem werden toegeschreven. Als dat schilderijen van zijn leerlingen zijn, zullen die door de grote meester beïnvloed zijn, maar drukken die werken dan ook de opvattingen van Rembrandt uit? Het lijkt me uiterst dubieus.

Nauwkeurige beschrijving

Riemersma beschrijft de schilderijen overigens nauwgezet en door zijn beschrijving ga je nauwkeuriger kijken. Hij blijkt ook oog te hebben voor de compositie: vlakverdeling, doorgaande lijnen, licht en donker. Daarbij is hij echt een kijkhulp.

Ook laat hij onderlinge verbanden tussen de werken zien. Dat kunnen thematische overeenkomsten zijn, maar ook compositorische. Zo laat hij zien hoe hecht het oeuvre van Rembrandt is.

Dominee

In de beschrijving van de schilderijen is Riemersma het sterkst. Maar verderop in zijn stukjes toont hij zich altijd een dominee. De stukjes krijgen dan het karakter van een meditatie, waarin het publiek rechtstreeks toegesproken wordt, met 'je', 'wij' en 'ons'. Een voorbeeld: Rembrandt schilderde Jacob, die aan het eind van zijn leven zijn kleinkinderen, de twee zonen van Jozef zegent. Daarbij kruist hij zijn handen, zodat zijn rechterhand de jongste zegent en niet de oudste. Riemersma:

Op deze fijnzinnige wijze vertolkt Rembrandt het geheim van Gods genadige verkiezing. Een kruiselingse zegen die vooruit wijst naar de zegen die het Kruis van Christus ons brengt: verzoening en verlossing. (...) Die [zegen] werkt dus niet automatisch, is geen magie, maar vraagt om een menselijke reactie. Wij mogen Gods zegen beamen met het antwoord van ons hart.

Ik kan me voorstellen dat lezers het gevoel hebben dat ze erin geluisd zijn: ze dachten een boek over Rembrandt te lezen, maar het blijkt de schrijver meer te gaan om het verkondigen van het geloof, waarbij hij de lezer ongevraagd in zijn eigen kring trekt.

In het citaat valt ook het bijvoeglijk naamwoord 'fijnzinnige' op. De schrijver geeft aan wat we van het werk moeten vinden. Ook door bijvoorbeeld: 'Rembrandts gevoeligste oudtestamentische uitbeelding', 'een van de allermooiste', 'een van zijn teerste en intiemste Bijbeltaferelen'. Met dat soort oordelen zit de schrijver soms de lezer in de weg. Mag die ook nog zelf wat van de schilderijen vinden.

Preken voor eigen parochie

Ik denk dat dit boek vooral bedoeld is als preken voor eigen parochie (al klinkt dat te Rooms). Christelijke lezers zullen bevestiging vinden in wat Riemersma schrijft. Ze herkennen de overtuigingen die ze al hadden en worden daarin bevestigd. Dat is altijd prettig. Voor de overige lezers blijven de nauwkeurige beschrijvingen, de mooie afbeeldingen, maar ook de prekerige toon en de typografische missers. Maar Rembrandt blijft natuurlijk overeind staan.