Schoolziek (P. Louwerse)

Zijn er nog mensen die uit volle borst 'Waar de blanke top der duinen' kunnen zingen of 'Op de grote stille heide'? Komen de liederen u nog vaag bekend voor? Ze zijn geschreven door P. Louwerse (1840 - 1908), een onderwijzer die veel voor de jeugd geschreven heeft.

In mijn boekenkast vond ik het boekje Schoolziek, een vierde, verbeterde druk uit 1925. Op DBNL is te lezen dat het boek van voor 1925 is, maar het is niet duidelijk waarop dat gebaseerd is. Waarom zouden er niet vier drukken in hetzelfde jaar verschenen kunnen zijn? Uit het feit dat het boek minimaal vier drukken beleefde, kunnen we in ieder geval afleiden dat zijn boeken aftrek vonden.

Schoolziek is een verhalenbundel. De titel verwijst naar het openingsverhaal, 'Van twee jongens, die schoolziek waren'. Twee broers, zonen van een turfschipper, gaan aan wal, omdat ze naar school moeten. Ze komen in huis bij nichtje Trui. 'Ze zou zorgen, dat ze trouw schoolgingen en dat ze geen
slechte jongens werden.'

Nichtje Trui heeft een goed hart, maar ze is ook streng:

Maar nichtje was een groote en sterke vrouw. Ze had handen als een smid en oogen als een huzaar. Bang was ze in het geheel niet; want ze was twaalf jaar lang marketentster geweest en, omdat ze dus bij de soldaten gediend had, was ze ook aan orde en tucht gewoon.  

De broertjes vinden school maar niks en ze besluiten schoolziek te worden. Ze hadden het zich voorgesteld als iets leuks: 'dan gaan we met lijmstokjes meezen en roodborstjes vangen.' Maar nichtje stopt hen in bed en laat hen 'spoelkommen' met 'vlier en kamillen' drinken.

Dat was natuurlijk een tegenvaller.

'We moesten maar wegloopen,' zei Jan nu, nadat beiden een poosje gezwegen hadden. 'Ver weg loopen, naar Transvaal, waar oom Daan is.'
'Zijn in Transvaal soms ook geen scholen?'
'Neen, wel Kaffers om tegen te vechten!
Prettig, heel prettig! in Transvaal is het nog eerst een leventje!'  

Waarschijnlijk is het verhaal over de schoolzieke jongen geschreven in de tijd na de Boerenoorlogen. Transvaal was toen al in Britse handen. Op de kaart hiernaast (uit 1897) is Transvaal geel gekleurd.

De volgende dag zijn de jongens weer beter. Ze ontbijten stevig. Nichtje geeft hun lei en boeken mee en stuurt ze naar school.

'O, nichtje, we worden van schoolgaan zoo ziek,' riep Jan.
'We gaan er van dood,' riep Arie.
'Ja, dat is gekker! Daar helpen geen spoelkommetjes vlier en kamillen aan! Wat zal ik daaraan doen? Stil, ik weet het! Om van die ziekte te genezen is bezemolie het beste middel!' liet nichtje zich hooren en ze keek vreeselijk boos.

Nichtje grijpt al naar de bezem. De jongens voelen zich op slag beter en kiezen eieren voor hun geld.

'O, Arie, er zit niets anders op dan school gaan. Want vlier en kamillen lust ik niet meer en de bezemolie, die nichtje wilde geven, zal wel pijn doen.'
'Ja, we zijn ongelukkige kinderen,' zuchtte Arie.

Het loopt overigens goed af met de jongens:

Ik heb gehoord, dat beide jongens naderhand flinke zeelieden geworden zijn, die best vooruit zullen komen aan boord. 

Het verhaal over de schoolzieke jongens is fris verteld en heeft een ironische toon. Bijna honderd jaar na dato is het nog steeds leuk om te lezen.

De verhalenbundel Schoolziek bevat nog twee verhalen: 'De trouwe wachter' en 'Anneke Tooverheks'. Het eerste verhaal  gaat over een brand. Er komt een geestelijke in voor en dat is niet voor niets. Het verhaal heeft duidelijk een godsdienstige strekking. Het eindigt met:

'En zie, ze ontwaakten na den nacht....
De Lieve Heer hield trouw de wacht.'

Voordat de brand ter sprake komt, is er een vrij lange aanloop. Het verhaal gaat behoorlijk traag en de boodschap is nogal opgelegd.  heeft voor 'De trouwe wachter' heeft voor een hedendaagse lezer weinig aantrekkelijks.

Het laatste verhaal, 'Anneke Tooverheks', gaat over uitsluiting. Het meisje Emma woont met haar oma in een ruïne buiten het dorp. De dorpsjongens schelden Emma uit voor 'Anneke Tooverheks'.

Toen ze 's middags in haar oude en verscheurde kleederen in het dorp was gekomen, hadden de schooljongens haar weer uitgescholden voor Anneke Tooverheks en het zoontje van den dominee had haar zelfs met een handvol straatvuil gesmeten. Dat was nu wel geen werk van een fatsoenlijken jongen; maar we weten het wel, dat straatschenderij en leelijke dingen nu niet altijd alleen gedaan worden door kinderen, die niet fatsoenlijk heeten en in achterbuurten wonen. 

Uiteindelijk komt het allemaal goed met Emma. Als ze volwassen is, groeten de kinderen haar beleefd: 'Dag juffrouw Emma! God zegene u.'

Aan het slot spreekt de verteller de lezertjes aan:

Zeg eens, beste kinderen, kent iemand van jullie ook zoo'n Anneke Tooverheks?
Zou je er mogelijk zelf wel een willen worden?

'Anneke Tooverheks' is een verhaal met een hoog zieligheidsgehalte. De lezertjes identificeren zich met het slachtoffer en verafschuwen de dader. Ook dit verhaal heeft een duidelijke moraal. Het is niet slecht geschreven, maar het doet nu wel belegen aan.

Schoolziek is een vergeten boekje. Het is niet in onze herinnering gebleven als bijvoorbeeld Uit het leven van Dik Trom (zie hier), een boek dat nog iets ouder is. Voor een deel zal dat komen doordat Schoolziek een verhalenbundel is. Maar waarschijnlijk is de oorzaak vooral te zoeken bij de manier waarop de verhalen geschreven zijn. Alleen het eerste verhaal is nog te genieten.

Als Schoolziek kort voor 1925 uitgekomen is, was dat na de dood van Louwerse, die in 1908 overleed. Hij werd aangereden door een tram en overleed kort daarna aan zijn verwondingen, lees ik op Wikipedia. Op 23 januari 1912 werd een borstbeeld van Louwerse onthuld op het Oranjeplein in Oost-Souburg, de geboorteplaats van de schrijver. De afbeelding van het beeld en van de voet (hieronder) vond ik hier. Op die voet zijn afbeeldingen van lezende kinderen te zien.

Of in Oost-Souburg de herinnering aan Louwerse levend gehouden wordt, weet ik niet. In de rest van Nederland is hij vergeten. Misschien dat we nog even aan hem kunnen denken als we, in een opwelling van vaderlandsliefde, 'Waar de blanke top der duinen' zingen.