Mijn moeder zei altijd (Jaap Toorenaar)

Waarschijnlijk weet intussen iedereen al wat voor boekje Mijn moeder zei altijd is: een verzameling van uitdrukkingen die in gezinnen van tijd tot terugkeerden of terugkeren. Sommige zijn wijd verspreid (zowel in de tijd als in het land), andere zullen misschien maar in één gezin of familie opgeld gedaan hebben.

Jaap Toorenaar verzamelde ze. Na een oproep in Onze taal kwam een stroom van deze uitdrukkingen zijn mailbox binnen. Hij ziftte ze en ordende ze thematisch. Zo zijn er hoofdstukjes over eten ('Eet smakelijk!', 'Gewoon dooreten', 'Ik zit vol!'), over vrouwen en mannen natuurlijk, over bevallingen, grote gezinnen, de baas in huis en huishoudelijke tips.

Sommige uitspraken komen zo vaak voor, dat Toorenaar ze maar in een apart hoofdstukje over klassiekers heeft opgenomen. Daar staan altijd groene tussen als: 'Het hoeft niet op al is het lekker', ''s avonds een vent, 's ochtends een vent'  en 'lieverkoekjes worden niet gebakken'. Over de herkomst van uitspraken, zwijgt Toorenaar. Blijkbaar heeft hij zich daar niet mee bezig gehouden. Hij is vooral geïnteresseerd in het gebruik.

Het leuke van zijn boekje is, dat het meteen reactie oproept: iedereen heeft namelijk ouders met vaste uitdrukkingen (die ze weer van hun ouders of grootouders overgenomen hebben). Toen ik het boekje ter sprake bracht in een vierde klas, vertelde een leerling meteen: als wij bijvoorbeeld iets kapot laten vallen, zegt mijn moeder altijd: 'Vuur is erger'. Die staat nog niet in Mijn moeder zei altijd, als ik het me goed herinner.

Als mijn moeder iets uitdeelde en wij vlogen als kinderen af op de schaal die ze in haar handen had, zei ze: 'Eerst grote mensen, dan hangoren'. Die staat trouwens wel in Toorenaars boekje. Een vriend die in Zeeland opgegroeid is, vertelde dat bij hem thuis niet 'hangoren' maar 'lamoren' werd gezegd (lam-oren).

Op de boerderij was het werk soms zwaar. Als we klaagden over pijn in onze rug, kregen we te horen: 'Je hebt nog geen rug. Die kont van jou hangt nog aan een haak.' Andere uitdrukkingen die ik me herinner: 'Heb je geld, dan doe je wonderen; heb je 't niet, dan is het donderen' en 'als het kontje strak staat - een gek die er niet op slaat'. Als iets misliep, kon mijn vader wel eens zeggen dat het 'kloten met vijfentwintig o's'  was.

Ongetwijfeld zal Mijn moeder zei altijd zoveel reacties oproepen, dat er een aanvulling komt. Dat zou mooi zijn. Hoe alledaags ze ook zijn, we zouden dit soort uitdrukkingen tot ons cultuurgoed kunnen rekenen. Ze gaan soms lang mee, maar een deel ervan zal ongetwijfeld verdwijnen.

Zo is het ook met apologische spreekwoorden gegaan. Ik weet niet hoe populair die zijn geweest, maar ik hoor ze nauwelijks meer. Zegt iemand nog wel eens: 'Alle beetjes helpen, zei de mug en hij plaste in de oceaan'? Ook andere staan mij nog bij: 'Wie mooi wil zijn, moet pijn lijden, zei de meid en ze speldde haar muts aan haar oren vast'; 'Het bloed trekt, zei de boer en hij kuste zijn kalf door de heg'; 'Kwaad gezelschap, zei de moordenaar en hij liep tussen de beul en de pastoor naar het schavot'.

In de inleiding van zijn boekje doet Toorenaar alsof dit soort ouderwijsheden nooit eerder zijn verzameld. Dat klopt niet. Inez van Eijk heeft verschillende bundels ermee samengesteld. Zij noemde ze dooddoeners. Ik meende mij te herinneren dat ik ooit een Prismadeeltje heb gekocht (jaren tachtig, vermoed ik) dat Je tante op een houtvlot heette. Ik kan de titel niet meer terugvinden op het web. Zou ik indertijd Ik zeg maar zo ik zeg maar niets (1978) gekocht hebben? Later verschenen nog Zo lust ik er nog wel een (1980). In 1995 verscheen een verzameling van maar liefst achtduizend dooddoeners en stoplappen: Als mijn tante een snor had. Zou de tijd niet rijp zijn voor een herdruk?

Illustraties gepikt van de Facebookpagina van het boek.

Titel: Mijn moeder zei altijd
Schrijver: Jaap Toorenaar
Uitgever: Thomas Rap
Amsterdam 2015; 160 blz. € 10,-