Hoogspanning. Hoe ik mijn stem verloor (Nora Fischer)

Soms moet ik aan het begin van een boek overtuigd worden. Ik had dat bijvoorbeeld bij Adat van M.A.M. Renes Boldingh en ik had het ook bij Hoogspanning, het boek van Nora Fischer. In het begin van dat boek beschrijft ze haar eigen geboorte en ik vond dat tijdens het lezen wat gekunsteld, aanstellerig - ik weet niet goed wat het juiste woord is. Ik was in ieder geval niet overtuigd. 

Natuurlijk snap ik dat je bij een boek over je leven bij het begin wilt beginnen en ik zie de functie ook wel: ineens in het licht staan, de camera meteen op je gericht (door vader) en dat zal ook later in het leven een rol spelen. Maar ik las toen toch verder met enig voorbehoud. 

Eigenlijk was vlak na dat begin wel overtuigd. Fischer kan goed schrijven, vertelt onderhoudend en formuleert scherp. En vooral: ze kijkt scherp, vooral naar zichzelf. Ze wil weten hoe het mechanisme van haar lichaam en haar geest werkt en dat probeert ze zo precies mogelijk te verwoorden. 

Toen ik Hoogspanning aangekondigd zag, wist ik meteen dat ik het wilde lezen. Daarbij zal meegespeeld hebben dat ik eens een week met mijn lief op Texel heb doorgebracht, waarbij we zo'n beetje elke avond het album Hush (2018) hebben gedraaid op onze hotelkamer. Fischer zingt op dat album liederen van lang geleden (Scarlatti, Monteverdi, Vivaldi, Purcell), maar wel begeleid door een elektrische gitaar. Prachtig. Vond ik toen, vind ik nu.

Maar ik wilde ook wel lezen hoe ze met spanning geworsteld heeft en hoe het is als een naaste een eind aan haar leven maakt. De haakjes daarin haakten in de oogjes in mijn leven: ik heb jarenlang leerlingen met faalangst begeleid en doe vrijwilligerswerk bij 113 Zelfmoordpreventie. 

Muzikaal nest

Nora Fischer komt uit een muzikaal nest, waarbij beide ouders professioneel in de muziek werkzaam zijn op het hoogste niveau. Nora speelde piano, kreeg later les op de klarinet, maar ontdekte uiteindelijk het instrument waarmee ze het best overweg kon: haar stem. 

Ook zij bereikte het hoogste niveau: optreden over de hele wereld, met gerenommeerde orkesten. Ze beschrijft hoe dat ging. Het was hard werken, maar het ging ook met een zeker gemak. Soms moest ze op de valreep voor iemand invallen, maar ze kon de stukken altijd zingen en dan ook nog loepzuiver. 

Maar de druk is er altijd. Ook als kind ervaart ze die al:

Ik kan me weinig ergers voorstellen dan een fóút te maken, en dat Vader dat hoort, of Oom of Tante of Grootvader et hun hoge intellectuele eisen. 

Vooral vader (de dirigent Iván Fischer) is belangrijk. Hij is veel afwezig en ze wil juist voor hem goed presteren. Het lijkt wel of ze op die manier wil laten zien dat ze een goede dochter is. 

Met deze Goddelijke Vader, die ik zo weinig te zien krijg door zijn Goddelijke Carrière, maar in wiens aura de wereld zoveel meer kleur heeft. 

Innerlijke stem

Uit de citaten is al te merken dat Nora Fischer van hoofdletters houdt. Er komen geen namen in Hoogspanning voor, maar mensen worden aangeduid met hun betrekking tot de ik-figuur. Verder staan er door het hele boek heen cursief gedrukte zinnen. Het is de innerlijke stem die op die manier expliciet gemaakt wordt. Die stem zegt bijvoorbeeld dat ze iedere minuut van haar leven nuttig moet besteden, anders is ze lui, of dat ze zich mooier voordoet dan ze is. 

Nora Fischer is in de muziekwereld terechtgekomen, maar het is lastig om daarin haar weg te vinden. Op het conservatorium houdt ze het niet uit. Ze houdt niet van de zangstem die klassieke zangeressen opzetten, met veel vibrato. Ze heeft andere ideeën over muziek, maar weet niet goed hoe ze verder moet. Ze probeert van alles en krijgt dan toch succes in de klassieke muziek. 

Haar zus reageert daarop met 'Pff!' en de innerlijke stem verwoordt de boodschap die Nora daarachter vermoedt:

Nou, je hebt in elk geval je glamoureuze spotlight gekregen, en we zijn allemaal weer naar je vele trucjes aan het kijken, hè? Ga jij maar de narcistische show-off uithangen, in plaats van eens goed om je heen te kijken. Naar daklozen die als kakkerlakken worden genegeerd: naar vluchtelingen op rubberen bootjes die massaal in de zee verdrinken; naar dieren die in laboratoria worden geterroriseerd. Dus dít is wat jij besluit te doen?

Zus

Het gaat niet goed met Zus. Nora heeft al een keer een afscheidsbrief gevonden en gelezen, waarin zij ook zelf voorkomt en ze probeert er voor haar zus te zijn zoveel ze kan, maar ze leidt een leven waarbij ze weinig op dezelfde plek verblijft. 

Bovendien heeft ze ook haar eigen problemen. De ontspannenheid en de vanzelfsprekendheid dreigen te wijken uit haar zingen. Er zijn hoge noten die die zich vreemd gaan gedragen, ze kan niet meer vertrouwen op haar eigen stem, ondanks de pillen die ze slikt om er geen last van te hebben. In Hoogspanning worden de noten en de stem beschreven als personages, die eigenzinnig zijn en zich maar niet in het gareel terug laten duwen. 

Dat is een ernstig probleem, zeker als je als zangeres van je stem afhankelijk bent, als je min of meer je stem bent, als die een groot deel van je identiteit uitmaakt. Het plezier in het zingen is altijd een middel geweest om goed te presteren, maar het zingen wordt nu hard werken en het gaat gepaard met angst en onzekerheid. 

Parallellen

Zus en Nora zijn opgegroeid in hetzelfde systeem en ze worstelen ermee op hun eigen manier. In Hoogspanning worden verschillende keren de parallellen beschreven.

Waarom kunnen wij allebei niet van onszelf houden? Waarom kunnen wij allebei niet van het leven houden? Waarom verdrinken wij allebei in keiharde zelfkritiek, in keiharde oordelen, in keiharde zelfafwijzing? Waarom kunnen we onszelf alleen maar door de afkeurende ogen van anderen zien?

En op een andere plaats:

Vanbinnen zijn we beiden doodsbange meisjes die zich in allerlei bochten wringen om van hun zelfafwijzing te vluchten. De ene rent naar adoratie en succes, de ander naar Nietzsche. Laten we ons hier dan in godsnaam allebei uit bevrijden. 

Maar Zus lukt het niet om zich te bevrijden. Nora verklaart tegen een vriendin dat ze bang is dat Zus nu echt een eind aan haar leven gaat maken, maar dat zij, Nora, hardop wil zeggen dat ze alles gedaan heeft wat in haar macht ligt. Als er iemand naar Zus op weg is, is die uiteindelijk al van grote hoogte gesprongen. 

Oorzaken

De ondertitel van Hoogspanning is Hoe ik mijn stem verloor. Het is moeilijk te begrijpen voor een buitenstaander dat iemand die zo succesvol is in de muziekwereld, die daar keihard voor werkt, maar die ook met een zekere vanzelfsprekendheid presteerde, dat kwijtraakt. Ook voor Nora Fischer zelf is het moeilijk om dat te bevatten. 

Ze zoekt naar antwoorden en zo'n beetje alles passeert de revue: het marktdenken, het perfectionisme uit Amerika, het calvinisme van Moeders kant, het patriarchaat, het geld, het schoolsysteem, de sociale media, de doodzieke maatschappij en ten slotte, hoofdletters:

IK WIJT HET AAN ALLES ALLES ALLES DAT ERVOOR HEEFT GEZORGD DAT ZOWEL ZUS ALS IK DOOR DE BOMEN VAN HET BOS VAN DEZE OORVERDOVENDE OORDELEN NIET MEER KONDEN ZIEN WIE WE OOIT WAREN. 

Het zijn allemaal oorzaken buiten zichzelf, die ze opsomt, maar die hebben zich wel op een of andere manier in haar vastgezet. Het zijn altijd de hoge bomen die het meeste wind vangen en iedereen die op hoog niveau presteert, weet dat er weinig hoeft mis te gaan om dat niveau niet meer te kunnen halen. Bij een schaatser op een WK kan een enkele misslag fataal zijn. Dat geeft druk, die kan stimuleren, maar die ook kan verlammen. 

In de klassieke muziek speelt het zeker ook. Ooit vertelde de violist Herman Krebbers (1923 - 2018) over de faalangst waar hij last van kreeg. Niet alleen stond die hem in de weg, maar hij schaamde zich er ook voor. Toch vertelde hij erover. 

Op al die mogelijke oorzaken zegt Fischer overigens 'NEE'. Zo simpel is het antwoord niet. 

Fischer is intussen andere dingen gaan doen. Zo staat ze in het theater met haar voorstelling De sprong. En ze heeft dus een boek geschreven, dat behoorlijk wat aandacht krijgt. 

Ja

Hoogspanning eindigt met 'JA'. Het gaat in het boek wel heel snel, in zo'n veertig pagina's van 'nee' naar 'ja'. Ik zal niet zeggen dat dat te gemakkelijk gaat, want veel gemak zit er niet in de tweede helft van het boek, maar wel kun je je afvragen hoe stevig zo'n 'ja' kan zijn. Dat er ook ruimte mag zijn voor twijfel is natuurlijk winst. 

Bij het lezen van het slot moest ik denken aan iemand die ik niet goed kende, maar die mij vertelde dat ze een opleiding tot clown had gevolgd, waar ze verder trouwens weinig mee gedaan had. Het belangrijkste dat ze geleerd had: altijd 'ja' zeggen. Het lijkt me hartstikke moeilijk. Je hebt immers al gauw een voorbehoud bij de hand. 

In ieder geval zeg ik 'ja' tegen het boek van Nora Fischer. Ze heeft scherp geobserveerd, nauwkeurig geformuleerd en ze neemt de lezer gemakkelijk mee in het verhaal van haar leven, waarbij je je er tegelijkertijd van bewust bent dat het geen verhaal is of in ieder geval veel meer dan een verhaal.