Er is veel belangstelling voor de koloniale tijd, vooral voor het toenmalige Nederlands-Indië in de negentiende en de twintigste eeuw. Wie even zoekt, vindt de studies die er verschenen zijn. Een van de onderwerpen waarop de aandacht zich richt, is de njai. Een njai is een inlandse vrouw met wie een Nederlandse kolonist een relatie aangaat en bij wie hij vaak ook kinderen verwekt. Rechten hadden deze vrouwen meestal niet, al waren er ook wel Nederlanders die met een njai trouwden.
In 2009 verscheen het boek De njai van Reggie Baay, dat nadrukkelijk aandacht vroeg voor deze vrouwen en die aandacht kwam er ook. Tien jaar later, in 2019 dus, publiceerde Dido Michielsen de roman Lichter dan ik, gebaseerd op het leven van de betovergrootmoeder van de auteur. In 2022 verscheen Engel en kinnari, een vervolg. Ik las Lichter dan ik en zag dat het de dertiende druk was, uit 2021. De roman is dus goed verkocht.
Isah
In de roman staat het leven centraal van Isah, die opgroeit in de kraton, het vorstenverblijf in Djokja. Op een gegeven moment wordt ze zich ervan bewust dat niet iedereen gelijk is. Een van haar vriendinnetjes, Karsinah, blijkt een prinses en zij kan doen wat ze wil. Aan haar raakt Isah haar aapje kwijt, zonder dat ze dat kan voorkomen.
Als Isah gedwongen dreigt te gaan worden tot een gearrangeerd huwelijk, loopt ze van huis weg. Ze is dan zestien jaar oud. Ze trekt in bij een Nederlandse militair, Rudolph Gey van Pittius (Gey), die haar weliswaar niet slecht behandelt, maar ze blijft een bediende. Hij geeft haar de naam Isah; daarvoor heette ze Piranti. Ze krijgt van hem twee dochters, Pauline en Louisa.
Kindermeisje
Als Gey naar Nederland vertrekt om te trouwen, verliest Isah haar positie. Ze heeft niets waar ze op terug kan vallen. Wel probeert Gey het nog allemaal 'netjes' te regelen. De kinderen komen in huis bij een vriend, Arnaud, die ze erkent, maar ze krijgen wel een andere achternaam, zodat ze later niets van hem zullen erven. Isah kan bij Arnaud en zijn vrouw Lot in dienst komen als kindermeisje, op voorwaarde dat ze niet aan haar kinderen zal laten merken dat hun moeder is.
Voor Isah is het schrijnend dat ze wel in de buurt van haar kinderen kan zijn, maar dat ze niet hun moeder kan zijn. De kinderen van Arnaud, en ook die van haarzelf, staan in huis in de hiërarchie boven Isah en als de kinderen ouder zijn, is er geen kindermeisje meer nodig en wordt Isah ontslagen. Zo verliest ze haar dochters uit het oog.
Pas jaren later start ze de zoektocht naar haar kinderen, die dan al gehuwd zijn.
Raamvertelling
Het verhaal van Isah is een raamvertelling: Isah zou haar levensverhaal in 1910 verteld hebben aan Tjanting Wiggers, een inlandse die met een Nederlander is getrouwd. Isah was toen de zestig al gepasseerd. In het eerste hoofdstuk, dat fungeert als een voorwoord, vertelt Tjanting hoe dat in zijn werk is gegaan. Dat is allemaal nogal schools opgeschreven. Je hebt niet het idee dat de roman al echt begonnen is. Het zou ook het voorwoord van een andersoortig boek kunnen zijn, dat non-fictief is.
Die twee kanten blijven wel een beetje in de roman zitten. Dat is ook niet zo vreemd, want het leven van haar betovergrootmoeder zetten Dido Michielsen aan tot schrijven. Het is duidelijk dat ze met Lichter dan ik niet alleen het doel heeft om een goed verhaal te vertellen, maar ook om informatie te geven over de positie van een njai in de tweede helft van de negentiende eeuw en van de ontwikkelingen die er toen waren. Een voorbeeld daarvan is de opening van het Suezkanaal (1869). Daardoor werd de route van Nederland naar Nederlands-Indië een stuk korter. Een van de gevolgen daarvan was dat er veel meer Nederlandse vrouwen naar de kolonie kwamen.
Wat kan Isah weten?
Maar we kijken wel het hele boek door de ogen van Isah en dan is het niet zo geloofwaardig dat die alle jaartallen en soms zelfs alle data paraat heeft. Ze weet precies haar geboortedatum, de datum van een grote aardbeving en van het zilveren kroningsfeest van koning Willem III. Als ze in Batavia is, weet ze vanaf wanneer de elektrische tram daar rijdt en als ze een standbeeld ziet, weet ze meteen wie er afgebeeld is. Op zulke momenten wordt Isah aan de kant geduwd door de schrijfster.
We zitten in het hoofd van Isah en kennen dus haar gedachten en gevoelens. Dat betekent dat we ons goed kunnen inleven. Michielsen heeft ervoor gezorgd om zo'n beetje alles expliciet te maken, waardoor er weinig te raden overblijft. Daar lijdt de roman wel onder.
Maar toch kreeg Lichter dan ik me wel te pakken. Michielsen legt goed uit hoe een koloniaal huishouden in die tijd georganiseerd was en vooral welke rol de njai daarin heeft. Isah is de moeder van kinderen van Gey, maar als er bezoek is, moet zij bij de deur blijven staan om te kunnen bedienen wanneer dat nodig is. Ze is hoofd van de huishouding, maar heeft eigenlijk geen enkel recht. Ze is volkomen afhankelijk van wat Gey beslist, haar positie is uiterst wankel.
Als we dat met hedendaagse ogen bezien, zit daar veel onrechtvaardigheid in. Het is moeilijk voor te stellen dat het ooit vanzelfsprekend was om op die manier met mensen om te gaan. Michielsen vertelt alleen maar het verhaal en het pijnlijke van de positie van Isah is voor iedereen duidelijk. In die zin werkt de romanvorm uitstekend. Isah blijft je bij.
Personages
Zij heeft een gelaagd karakter, want bij de andere personages minder het geval is. Het jeugdvriendinnetje Karsinah blijft heel lang alleen maar een kreng. Pas als zij gaat trouwen, krijgt ze ook iets tragisch mee. Lot, die met Arnaud getrouwd is, krijgt wel verschillende kanten mee, maar heel erg diep gaat dat allemaal niet. Misschien is dat ook niet zo erg: je concentreert je als lezer op Isah en op haar positie in de verschillende huishoudens (en in de maatschappij).
Lichter dan ik is geen literaire toproman, maar het is een boek dat prettig leest en dat een goed beeld geeft van de positie van een njai. Het duurde even voordat ik me mee liet voeren door het verhaal, maar het personage Isah is goed getekend en zal me zeker bijblijven.
Nawoord
Om het levensverhaal van Isah te completeren, schrijft Tjanting een nawoord dat gedateerd is 1919. Ze beschrijft daarin dat Isah in 1917 is overleden, op zevenenzestigjarige leeftijd. Tjanting wil het levensverhaal van Isah schrijven, voor dier nakomelingen.
Als volbloed Javaanse bevind ik me in een vergelijkbare positie, alleen word ik gewaardeerd en zien zelfs mijn schoonzoons me als de Javaanse oermoeder, terwijl Isah onzichtbaar werd gemaakt. Daar moest ik iets aan doen. Ik bedacht dat er één manier is om de kans te vergroten dat Isahs nakomelingen hun eigen voorgeschiedenis ooit onder ogen krijgen: haar verhaal als boek laten publiceren.
Hier klinkt de stem van de auteur wel erg door die van de verteller heen. Romantechnisch is dat een manco, maar het laat ook zien hoe noodzakelijk de auteur het vindt om deze geschiedenis te vertellen en als je het boek uit hebt, kun je je dat goed voorstellen.
Het mooiste meisje aan boord (J.W. Beijerinck), waarin een njai een cruciale rol speelt.
Een mooie bespreking van deze roman.
BeantwoordenVerwijderenDankjewel, Coen!
BeantwoordenVerwijderen