Wormen en engelen (Maarten van der Graaff)

Bram Korteweg is opgegroeid op Goeree-Overflakkee, in een gereformeerde omgeving. Hij gaat studeren in Utrecht en lijkt het eiland en zijn jeugd achter zich te kunnen laten, maar dat blijkt niet zo simpel. Dat lezen we in Engelen en wormen, het romandebuut van Maarten van der Graaff, al bekend als dichter.

Bram zou je kunnen zien als een ex-gelovige, maar iemand noemt hem ketter. Bram is inderdaad niet los van de wereld van het geloof. Al in het begin van het boek neemt hij afstand van romans waarin iemand zich 'bevrijdt' van zijn gereformeerde jeugd. 'Ik leef na de uittocht', schrijft hij. En later in het boek: 'Hoe moet ik waarde hechten aan het afvallig zijn? Nu ik me heb afgekeerd van God, wil ik weten waarnaar ik me toekeer.'

Waar hoor je bij als je je gemeenschap achter je laat? Hoe vind je een context? En wat betekent geloof voor mensen? Bram zit vol met vragen, zeker nu zijn vader zich aansluit bij een evangelische gemeente en zich laat dopen in het Haringvliet. En zijn vriend Paul wordt predikant, uitgerekend op Goeree-Overflakkee.

Bram had zich in Utrecht al aangesloten bij een 'theologisch werkgezelschap', Uterque, een dispuut van de faculteit Godgeleerdheid. Hij zal dat gezelschap aan het eind Engelen en wormen als volgt omschrijven:

Wij waren geen familie. De leden van Uterque waren geen geliefden van elkaar, geestverwanten, vrienden, broers, zussen, moeders of vaders. We waren dieren, in een overvol heden, op zoek naar manieren om voor onszelf en elkaar te zorgen en van onszelf en elkaar af te komen.

 Hieruit blijkt de zoekende instelling van Bram, die zelfs een soort project met interviews maakt van zijn zoektocht. Hij zal Paul interviewen en Wilfried, een katholiek die veertig jaar ouder is dan de andere leden van Uterque. Bij het gezelschap ontmoet Bram ook Lena en Felix.

Bram heeft het traditionele geloof achter zich gelaten maar wil, zoals hij zelf zegt, 'de weefsels begrijpen waarin we zijn opgenomen'. Hij bestudeert de gelovigen niet, maar hij wil meedoen. Je zou kunnen zeggen dat hij een bevindelijke instelling heeft.

Van der Graaff heeft niet alleen een verhaal geschreven. Er staan ook essay-achtige passages in Wormen en engelen, transcripties van interviews, mails. De lezer kan zich niet gemakkelijk mee laten slepen met de gebeurtenissen, ook hij moet op zoek. Hij moet Bram proberen te volgen en nadenken over de vragen die deze zichzelf en anderen stelt.

En wat doet Brams (voor mij) vreemde belangstelling voor ASMR in het boek? Eerlijk gezegd had ik nog nooit gehoord van de filmpjes met fluistervrouwen. Misschien staat die belangstelling ook voor een seculier verlangen zich over te geven.

De zoektocht maakt het leven van Bram niet gemakkelijker en het stoot ook mensen af. Lena verwoordt dat in een mail waarin ze afstand van hem neemt. Je merkt de betrokkenheid, de nabijheid, juist op het moment dat ze terugstapt:

Ik heb genoeg van je gedoopte vader, je interviews en je eiland. Uiteindelijk blijf ik altijd aan de zijlijn staan, steeds weer weet je me aan de uithoeken van jouw hoogstpersoonlijke slagveld op te stellen. Gevoelige mannen zijn zo fucking gevaarlijk; al die complexiteit, maar ondertussen maken ze je tot een voetnoot in hun verhaal, een commentaarstem, nog altijd in hun dienst. Daar heb ik geen zin meer in, het is te vermoeiend, te deprimerend. Succes met je verhaal. Of wat het ook mag zijn. Ik stap eruit. Ik heb de moed opgebracht om je teleur te stellen.

Lena schrijft gedichten en zal de bundel Dood werk uitbrengen. Van der Graaff publiceerde zelf een bundel met die titel. Wellicht kunnen we niet alleen Bram, maar ook Lena zien als een afsplitsing van de auteur.

De titel verwijst naar Menocchio (Domenico Scandella), een als heretisch geziene molenaar die zijn eigen theorieën had. Zo zou er een massa uit de chaos ontstaan zijn, als kaas uit melk en daarin ontstonden wormen: de engelen. Bij engelen denken we aan iets verhevens en bij wormen juist aan iets wat afschuw opwekt: bedorven kaas. Van der Graaff zet de wormen naast elkaar in de titel, maar voor Menocchio vielen ze samen. Het bederf van de kaas heeft engelen tot gevolg.

Engelen en wormen is een prikkelende roman, waarin niet voor de gemakkelijke weg gekozen wordt. Bram neemt geen afstand, maar onderzoekt, blijft betrokken, vreet zich als een worm door de kaas om te zien waar hij uit komt. Er is een gemeenschap, maar je bent tegelijkertijd op jezelf aangewezen. Het is hard werken, wil je kunnen leven in een zinvolle context.

Er zullen lezers zijn die de stroom van de gebeurtenissen missen of het toewerken naar een eenduidige plot. Dat moet dan maar. In ieder geval is Wormen en engelen een roman die ergens over gaat. Ook wel eens prettig.