De Zwarte Kost (Cyriel Buysse)

Eigenlijk zou ik dat boek moeten gaan lezen. Dat dacht ik toen in 2010 Congo van David van Reybrouck uitkwam. Ik deed het niet. Toen jaren later, tot mijn verdriet, een boekhandel in Ede moest gaan sluiten, kocht ik met flinke korting een hele stapel boeken, waaronder Congo. Maar ik las het niet. 

Het moment dat ik het wel ga lezen, komt wel dichterbij. Onlangs beluisterde ik de podcast Leopold II van Johan Op de Beeck. Van deze auteur/verteller kende ik ook al twee podcasts over Napoleon, een over de Zonnekoning en een over 'Het verlies van België', een naam die het Nederlands perspectief op 1830 doet vermoeden, wat bepaald niet het geval is. In Leopold II krijg je een goed beeld van hoe het nu allemaal zat met Congo.

En daarna las ik ook nog dit boek van Cyriel Buysse: De Zwarte Kost en andere teksten over Congo-Vrijstaat en Leopold II. Ik heb een zwak voor Buysse, een in mijn ogen ondergewaardeerd schrijver. Een aantal jaren lang ben ik lid geweest van het Cyriel Buyssegenootschap, maar ik kwam er nooit toe om de Mededelingen te lezen. Vorig jaar schreef ik hier nog over De roman van den schaatsenrijder en verder bewaar ik ook goede herinneringen aan Het leven van Rozeke van Dalen, Het ezelken, Tantes, 't Bolleken en nog veel meer van zijn boeken. 

Maatschappelijk betrokken

Dat Buysse maatschappelijk betrokken is, had ik ook al gemerkt aan werken als De Biezenstekker en Het gezin Van Paemel. Het blijkt ook in dit boek, dat het verhaal De Zwarte Kost bevat en twee gefictionaliseerde verslagen van van gemeenteraadsvergaderingen in Nevele. 

De verslagen van de vergaderingen zijn ooit op gestencilde blaadjes vermenigvuldigd. Ze zijn ook opgenomen in deel 7 van het Verzameld werk (1974), samen met drie andere verslagen. In de eerste vergadering (9 april 1885) stelt de voorzitter voor om Leopold II te feliciteren met zijn leiderschap over Congo:

Mijnheers de raadsheer de zaak aan de dagord is de voorstijl van een adres van felicitations te stem aan Z.M. de Koning omdat is benoem als koning van de nieuw gemaak afrikaansch land: de Congo. 

Het taalgebruik van de voorzitter (Mr. Léonce Mulle) laat zijn Franse accent zien. Er wordt in de vergadering ook (in mijn oren) onversneden Vlaams gesproken. Dat maakt de teksten wel eens lastig. 

In de vergadering wordt gesuggereerd dat er mensen naar Congo worden gestuurd om ze maar uit België kwijt te zijn. Verder is er van buiten kritiek op de gemeenteraad, omdat die altijd unaniem besluit. Er wordt geloot om te bepalen wie er deze keer moet tegenstemmen. 

In de tweede vergadering, van 15 juni 1886, wordt gesproken over het geld dat terugverdiend moet worden. De katholieken hebben mensen betaald om op hen te stemmen en dat bedrag moet wel weer aangevuld worden. Het handigst lijkt om verschillende mensen naar Congo te sturen. Er wordt een lijst gemaakt, waarop heel wat dorpelingen voorkomen. 

Vroeg stadium

Het begin van het verhaal De Zwarte Kost

We zitten nog in de beginjaren van Congo-Vrijstaat: die was in het leven geroepen tijdens de conferentie van Berlijn, 1884/1885. Al in heel vroeg stadium schrijft Buysse er kritisch over. Hij heeft zo zijn bedenkingen bij de motieven voor het zenden van kolonisten. De verslagen zijn humoristisch en ze hebben een satirische inslag. Mogelijk was er in die tijd al meer kritiek, maar Buysse is de eerste die die op een literaire manier verwoordt. Er zullen nog heel wat mensen geweest zijn die geloofden dat Leopold daadwerkelijk de verheffing van het volk van Congo op het oog had. 

De Zwarte Kost (1898) is een verhaal. De hoofdpersoon is de stotterende Fortuné Massijn. Dat stotteren leek me niet direct een functie te hebben, maar in het nawoord legt Luc Renders uit dat dit personage gebaseerd is op een figuur uit de werkelijkheid. Massijn staat voluit achter de kolonisatie en hij gaat zelfs voor drie jaar van het dorp Axpoel naar Afrika om er te werken. In die tijd schrijft hij brieven naar huis, naar zijn moeder en zus, maar ook naar enkele dorpsgenoten. In die brieven uit hij zijn ontzetting. Er zijn heel wat Belgen die zich tegoed doen aan 'de zwarte kost': ze nemen een Afrikaanse vrouw. De manier waarop de mannen met die vrouwen omgaan stuit Massijn tegen de borst. 

Later schrijft hij er niet meer over en nog weer later blijkt dat ook hij gebruik heeft gemaakt van zijn positie en dat ook hij niet van de zwarte kost is afgebleven. Ook uit dit verhaal blijkt weer de kritische houding van Buysse. Bovendien is het een goed verhaal dat een inkijk geeft in de verhoudingen in het dorp. Als Massijn kritische brieven schrijft, voelt het dorp zich ongemakkelijk. Men hoopt dat hij daarmee stopt, wat hij ook doet, maar intussen is hij zelf in de fout gegaan. 

Onwetendheid?

Net als in het verslag van de gemeenteraad wordt in dit verhaal de vraag gesteld of iemand die naar Congo gaat zelf ook zwart wordt. Zo'n vraag kan voortkomen uit onwetendheid, maar het kan ook zijn dat de zaken die met de kolonie te maken hebben ook een beetje in de lacherige sfeer worden getrokken. 

Axpoel wordt overigens bezocht door twee Congolese prinsen en er wordt ook een lezing gehouden. Er wordt dus wel aan voorlichting gedaan. De eerste keer dat de prinsen verschijnen worden ze overigens uitgejouwd. 

Het is bijzonder dat we zo heet van de naald een reactie kunnen lezen op wat er in Congo gebeurt. Het is goed dat Davidsfonds De Zwarte Kost heeft uitgegeven; het is immers opnieuw actueel, nu we veel van wat er in het verleden op het gebied van koloniën is gebeurd met andere ogen bezien. Wat dat betreft was Buysse zijn tijd vooruit. 

En ik kan er onderhand niet meer onderuit: ik zal dat boek van David van Reybrouck moeten gaan lezen. Laten we zeggen binnen een jaar. 

Cyriel Buysse, De Zwarte Kost en andere teksten over Congo-Vrijstaat en Leopold II. Uitg. Davidsfonds/Standaar Uitgeverij nv, Antwerpen 2021. 176 blz.; € 22,50 (gebonden).