De Wormshoef. Waar helden zwegen (Henrico Hendriksen)

Het was een impulsaankoop. Ik zag het boek zag bij boekhandel Hardeman en besloot het te kopen. Het heeft een tijd op een van de stapels gelegen en toen heb ik het toch gelezen. Het laatste duwtje kreeg ik bij het lezen van Strijd en verzoening van George Knottnerus. 

Het boek waar het hier over gaat is van Henrico Hendriksen en het heeft een titel, een ondertitel en een onderondertitel: De Wormshoef. Waar helden zwegen. SD-Aussenstelle 1944-1945. Het verscheen in 2022. Je zou kunnen zeggen dat het een biografie van een gebouw is. Nou ja, van een half jaar: van oktober 1944 tot april 1945. Het gebouw staat er trouwens nog en heeft gelukkig ook nog dezelfde naam. 

Van eind oktober 1944 tot half april 1945 was de Duitse Sicherheitsdienst gevestigd in Villa De Wormshoef, Dorpsstraat 192 in Lunteren. In de villa was een buitenpost van de SD, een soort noodgevangenis gevestigd. Daar zijn in die periode veel mensen gevangengezet en gemarteld. Daarna werden ze vaak doorgestuurd, bijvoorbeeld naar kamp Amersfoort. 

Het aantal mensen dat in dat halve jaar opgepakt is, is indrukwekkend: bijna vierhonderd. Hendriksen heeft bijna alle namen kunnen achterhalen. En ook wat er er met hen gebeurd is. 

Het grootste deel van het boek bestaat uit een verslag per dag, waarin genoemd wordt wat er die dag in en om de villa gebeurde en met wie. Het boek bevat, naast een 'Overzicht van arrestanten' ook een handig 'Register van persoonsnamen' waarin je kunt opzoeken of een persoon al eerder ter sprake is gekomen of verderop in het boek nog genoemd wordt. 

Gigantisch werk

Wie het boek leest, moet wel onder de indruk komen van het gigantische werk dat verzet is en van de nauwgezetheid waarmee Hendriksen heeft gewerkt. De feiten lagen niet voor het oprapen. De SD-archieven van Lunteren, Amsterdam en Scheveningen zijn door de Duitsers verbrand en er zijn wel getuigenissen, maar deze dienen altijd op waarheid gecontroleerd te worden. 

Hendriksen vertelt hoe mensen in De Wormshoef terechtkomen, waar ze wonen, waar ze opgepakt worden. Van veel van die locaties zijn foto's toegevoegd. Dat zijn recente foto's. Ze geven dus weer hoe het er nu uitziet. Ook hier weer: wat een werk! Niet altijd heb je veel aan die foto's. Soms is bijvoorbeeld alleen de poort bij de oprijlaan gefotografeerd. Maar dat iemand de moeite genomen heeft om dat allemaal zo compleet mogelijk te maken is heel mooi. Misschien hadden enkele plattegronden ook nog kunnen helpen om de lezer een indruk te geven. Ook historische foto's zouden daarbij kunnen helpen. 

Daders

Bij de arrestaties en de martelingen zijn vaak dezelfde mensen als dader betrokken en vaak zijn dat Nederlanders. Aan het eind van het boek wordt verteld wie dat zijn en hoe het met hen afgelopen is. Daar ontbreken juist de foto's, terwijl ik de hoofden van die mensen wel had willen zien. De informatie is daar ook niet altijd compleet. Van een enkeling (Rommers) wordt geen geboortedatum vermeld, van een ander (Ter Brake) wordt wel vermeld welke straf tegen hem geëist is, maar niet of hij daar ook toe veroordeeld is. 

Hendriksen beschrijft zo nauwkeurig mogelijk wat er gebeurd is. Hij noemt namen en plaatsen en hij benoemt ook zo expliciet mogelijk wat iemand aan martelingen heeft ondergaan. Bedoeling van de martelingen was vaak om informatie bij iemand los te krijgen en natuurlijk zijn er mensen die uiteindelijk zijn gaan praten, maar heel veel mensen hebben de informatie niet prijsgegeven. Vandaar de ondertitel: Waar helden zwegen. 

Woordkeuze

Of je zo'n woord als 'helden' moet gebruiken, is de vraag. Ik vind dit boek het best als het gewoon weergeeft wat er gebeurd is. Maar soms zit het oordeel van de auteur tussen de lezer en de informatie in. Dan heeft hij het over 'het tuig van de SD', dan noemt hij iets 'beestachtig' of zegt dat het 'verschrikkelijke berichten' zijn. Die kwalificaties heeft de tekst helemaal niet nodig, omdat elke lezer wel met afschuw de feiten zal lezen. Het toont wel de betrokkenheid van de schrijver bij alles wat er gebeurd is. 

Verschillende keren is het mensen gelukt om uit De Wormshoef te ontsnappen. Ook hierbij vertelt Hendriksen zoveel mogelijk hoe dat in zijn werk gegaan is. 

Aanleiding om mensen op te pakken zijn de acties Pegasus I en II en ook een wapendropping waarvan de Duitsers lucht hadden gekregen. Vaak waren er al verdenkingen tegen mensen of aanwijzingen, maar mensen konden ook zomaar opgepakt worden in de buurt van De Wormshoef. Je krijgt door het boek wel de indruk dat het verzet zich aan het eind van het oorlog steeds beter aan het organiseren was tot aan bewapening aan toe. 

Nogmaals: Henrico Hendriksen heeft nauwgezet een enorme berg werk verzet. Op Traces of War beantwoordt hij enkele vragen over zijn manier van werken. Doordat hij zo nauwkeurig beschrijft wat er gebeurd is, wie de daders waren en de slachtoffers, krijg je een scherp beeld van hoe het eraan toe ging. Het is allemaal lokaal, maar dat maakt juist ook duidelijk wat de impact van de oorlog was op het leven van mensen.