De onzichtbaren (Frank Nellen)

Al vaker heb ik het verzucht: je kunt niet alles lezen. Sterker nog, je kunt ook niet over alles lezen. Zo had ik De onzichtbaren (2024) van Frank Nellen niet gelezen en ik wist eigenlijk ook niet waarover het ging. Ik had alleen gehoord dat het een goed boek was. 

Vorig jaar, tijdens een examendag, liep ik in de lunchpauze met mijn mede-examinator een rondje. Ze vertelde dat ze De onzichtbaren las. Was wel goed. Maar ik was andere boeken aan het lezen en had nog weer andere op een stapeltje liggen en toen ik aan het eind van het jaar een lijst maakte met de beste boeken die ik niet gelezen had, nam ik het boek niet eens op. 

Maar dit jaar begon een collega met wie ik in de hulplijn werk erover en toen vond ik het toch raar dat ik het boek helemaal niet gelezen had. Ik haalde het uit de bibliotheek, las het en moest erkennen: goed boek. 

Setting

Het is altijd mooi als een boek een ongebruikelijke setting heeft. Een groot deel van het begin van het begin van De onzichtbaren speelt zich af in het dorpje Tranivka, in Oekraïne (ten zuiden van Charkov). Het deed met denken aan Foon (2018) van Marente de Moor, dat zich op het platteland van Rusland afspeelt. Ik heb erg van dat boek genoten en misschien werkte dat nog door toen ik De onzichtbaren las. 

In Tranivka zijn de verteller, Dani en zijn vrienden Igor en Pavel opgegroeid. We krijgen uitvoerig informatie over die tijd, maar het boek begint in 1994, als de Sovjet-Unie al uit elkaar gevallen is. Dani, speurt 's nachts met zijn oude radio de ether af, op zoek naar stemmen, als hij plotseling een stem uit het verleden herkent, die van Pavel Oleksandrovitsj Dotosjenko. Die heeft hij dan al vijf jaar niet meer gezien. 

In de jaren zeventig komt Pavel bij hem op de middelbare school. Een opvallende jongen: hij heeft een ooglapje en hij leest boeken, waarover hij zijn medeleerlingen vertelt. Dani bewondert Pavel, maar niet onvoorwaardelijk. Toch moet hij wel erkennen dat hij in de ban van hem raakt. 

Igor, een wat eenvoudige jongen voor wie Pavel het in de klas opneemt tegenover een lerares is wel onvoorwaardelijk in zijn overgave aan de vriendschap. Op een dag gaat Dani mee met een tocht die de twee ondernemen. Het is een zware voettocht, waar Dani moeite mee heeft, maar hij merkt dat die hem wel goed doet:

Mijn benen deden pijn, net als mijn rug en voeten, maar mijn hoofd voelde opgeruimd aan, alsof al mijn gedachten en herinneringen keurig waren gerangschikt door een of ander bovennatuurlijk ingrijpen. Geen frustraties, geen zorgen, geen angsten. Het was een fantastisch gevoel. 

De verhouding tussen de jongens doet mij denken aan die in Joe Speedboot van Tommy Wieringa. Ook Joe komt nieuw in het dorp en schudt de hele boel op. 

Gesneuveld imperium

Het is niet zo vreemd dat de gedachten van Dani teruggaan naar het verleden, naar een heel andere tijd, toen de Sovjet-Unie nog bestond. Dat is nu allemaal verleden tijd. 

De partij bestaat niet meer. De grijsaards van het Politbureau zijn vergeten, het gietijzeren standbeeld van Dzerzjinski is met kettingen omvergetrokken. Het socialisme een gevallen - reus en ik wil weten hoe dat is gebeurd, waarom een imperium is gesneuveld zonder dat we er iets voor terug hebben gekregen. 

Belangrijk is een andere tocht van Pavel, Dani en Igor. Op de dag van de Internationale Arbeid, als er feest is in het dorp, vangen de jongens een meerval van twee meter lang. Het is een gloriemoment voor hen. Er wordt flink gefeest en dus veel gedronken. Dani beseft wat de verhalen van Pavel voor werking hebben gehad.

Het waren waarden die hij had uitgedragen. Anti-imperialisme, heldhaftigheid, de onvermoeibaarheid van het proletariaat - dat soort dingen. Pas nu, op deze Dag van de Internationale Arbeid, met de roes van de wijn in mijn hoofd, zag ik zijn werkelijke boodschap. Hij had ons in een richting bewogen. Tussen zijn woorden door was het socialisme onze oren binnengeglipt. Hij was een viroejoetsji, een aanhanger. Een gelover. 

En ook Dani voelt zich op deze dag onderdeel van de gemeenschap. Later zal hij erop terugkijken:

En op die dag in 1972, toen het socialisme nog niet de in de modder gestruikelde grijsaard was die het weldra zou worden, was er iets waarachtigs van uitgegaan. Ik had het zelf beleefd, het betrof geen verbeelding. De rode vlaggetjes van de kinderen, de vrolijke gezichten in het gemeenschapshuis, de weldadigheid van het op de tafels uitgestalde voedsel, het dansen en zingen: als er ooit een dag te noemen was waarop ik me ook maar een beetje communist heb gevoeld, of iets heb gemerkt van de begeestering waarover de revolutionairen van het eerste uur soms hadden gesproken, dan was het die dag geweest. 

Fabriek

Het leven gaat door. Dani en Igor werken in een lampenfabriek. De directeur is er nooit en de werknemers maken er het beste van. De productienormen halen ze wel. Ze hebben niet de opdracht te voldoen aan een bepaald aantal, maar aan een bepaald gewicht. Daarom maken ze gewoon de lampen steeds zwaarder, waardoor ze eerder de normen halen. 

Als de fabriek bezoek krijgt van een onderminister, wordt er een spandoek opgehangen. Daarop staat Pavel afgebeeld. De directeur krijgt een hoge onderscheiding en Igor, die zich geweldig ingezet heeft voor het werk, krijgt ook een bescheiden medaille. De verhoudingen daarin lijken zoek. Na afloop is er een drinkgelag. Dani wil Igor vertellen van de leugens waarmee ze zijn opgegroeid, maar hij is daarvoor te dronken. 

Toespraak

Dani ziet in dat het communisme een leugen is geweest, dat hun uiteindelijk niets gebracht heeft. Ook Pavel komt tot dat inzicht. Op 4 december 1989, als net de Muur in Berlijn gevallen is, houdt hij een toespraak op de universiteit van Kiev, waarbij het beeld van Lenin wordt omgetrokken. Dani is daar min of meer toevallig getuige van. 

Daarna verliest hij Pavel dus uit het oog, totdat hij hem op de radio hoort. Hij besluit op zoek te gaan naar de makker uit zijn jeugd. Hij trekt het gebied in waar hij opgegroeid is, maar waaruit iedereen geëvacueerd werd na de ramp met de kerncentrale van Tsjernobyl in 1986. Het gebied is verlaten, maar hier en daar leven nog wel mensen. 

Onzichtbaren

Hij vindt Pavel, die leeft in Kamp 451. Pavel vertelt hoe hij samen met Igor in het gebied heeft gewerkt: ze moesten de dieren afschieten die er nog leefden. Nu is hij er terug om zijn verhalen te uit te zenden. Hij heeft mensen opgeroepen om hem te schrijven over hun persoonlijke ervaringen met de machthebbers en die verhalen geeft hij door. Zo maakt hij de onzichtbaren zichtbaar. Daarnaar verwijst de titel. 

Dat hij al die verhalen de ether in stuurt, zegt hij, komt door de taal van de brievenschrijvers. Misschien was die niet altijd zuiver, en soms pokdalig van de spelfouten, maar ze liep over van betekenis, van echtheid. De brieven brachten hem op de hoogte van de Siberische moerassen van vergetelheid, waarin zovelen zijn weggezakt. En van de Holodomor, die hele stambomen heeft laten verdwijnen. Van de werkkampen, de sanatoria. Het gaat om miljoenen zielen, zegt hij. Miljoenen, miljoenen, miljoenen en niemand heeft ze opgemerkt. Zijn de redenen. De onzichtbaren, opdat ze in elk geval gehóórd worden. 

Het onzichtbaar zijn is voor velen een overlevingsstrategie geweest, van oudsher:

Ooit was er een denker die beweerde dat onzichtbaarheid eigen aan het land was. Tussen de volken die op den duur zouden verdwijnen hielden de Oekraïners zich koest, met de blik op de grond gericht. Als er gevaar dreigde, kropen ze weg in greppels en grotten. Ze schuilden in de bossen, als het niet anders kon, dan doken ze onder in de graanvelden. Keizers, koningen, hertogen, satrapen en kans kwamen en gingen met hun legers, maar zij die onopgemerkt bleven leefden voort. 

Pavel legt uit de het systeem van het communisme de mensen onzichtbaar maakt. Hij realiseerde zich dat in 1983 als hij in Kiev de jaarlijkse parade mag meemaken vanaf het balkon van het stadhuis omdat hij een staatsprijs gewonnen heeft met een essay over Lenin. 

Terwijl de liederen uit de luidsprekers schalden, drong het tot Pavel door dat het communisme zich op geheel eigen wijze verhield tot de mens. In tegenstelling tot het fascisme kwam aan het individu nauwelijks betekenis toe. De persoon was geen bestaanseenheid, geen wezen dat op voorwaarde van bloedzuiverheid de apotheose van de natuur belichaamde. Onder het communisme verdwéén de mens. 

Licht verleden

Dani heeft zijn verleden bij zich gehouden in de vorm van verhalen met een zekere lichtheid. Hij vraagt zich af in hoeverre die verhalen kloppen. 

Ons verleden is licht en onbezoedeld. Wellicht komt het door mijn geheugen, of de tekortkomingen daarvan, dat alles is ontdaan van zijn neteligheid. Of bestond onze jeugd werkelijk uit zachte dagen? Het zou best kunnen. 

In ieder geval heeft hij nu een ander leven, met weinig uitzicht en hij realiseert zich dat hij ook in kamp 451 en bij Pavel niets meer te zoeken heeft. 

Ik moet weg van deze plek. Er valt hier niets meer te halen. Geen antwoorden, geen toekomst. Geen vriendschap. De duisternis is leeg. 

De onzichtbaren gaat over de ineenstorting van een systeem en welke invloed dat heeft op het leven van gewone mensen. Hoe ze hun illusies verliezen en hoe daar niets voor in de plaats komt. Igor wordt het te veel, hij pleegt zelfmoord. En Dani? Dat is een open vraag. Hij ziet in dat het niet gaat om het systeem, maar om de individuele mensen, de onzichtbaren. Pavel geeft ze een stem, maar redt hij het daarmee? 

De onzichtbaren is een fascinerende roman over een onderwerp waarover je niet veel leest. Het systeem van de Sovjet-Unie stort in elkaar, maar het zit nog in de mensen. Zoals het gebied waarin ze opgegroeid zijn besmet is, zijn zij besmet met een ideologie waarin ze geloofd hebben, maar die nu geen toekomst meer heeft. Ze staan met lege handen en de toekomst is onzeker. 

Geloofwaardig

Tijdens het lezen werd ik de roman in gezogen. Nellen weet de wereld van Dani, levend in de Sovjet-Unie en na het uiteenvallen daarvan uitstekend op te roepen. In ieder geval weet hij die voor mij aannemelijk te maken. Geen moment heb ik aan hem getwijfeld. Nou ja, dat iemand met een emaillen beker op een reling tikt om de aandacht te vragen, geloof ik niet. Ik ben opgegroeid in de tijd van de emaillen bekers en als je daarmee op iets hards tikte, sprongen de scherven ervan af. Maar dat is een detail.

Voor de rest, heb ik, net als bij Marente de Moor, niet getwijfeld en heb ik me mee laten voeren in een voor mij onbekende wereld. Het is geen vrolijke wereld, maar De onzichtbaren is wel een goed boek. Je zou je dat boek niet moeten ontzeggen. Lezen dus!