Het verborgen leven van bomen (Fred Bernard / Benjamin Flao)

Sommige boeken hebben je meteen te pakken en andere hebben daar meer tijd voor over. Of misschien moet ik het anders zeggen: sommige boeken omarm je meteen en bij andere houd je eerst je handen een tijdje op je rug om te kijken wat het zal worden tussen jullie. Het verborgen leven van bomen is voor mij een boek uit de laatste categorie. 

In 2015 publiceerde Peter Wohlleben het boek met die titel. Wohlleben is een boswachter die in de loop van de jaren zijn visie op bosbeheer ontwikkeld heeft en daarover schreef hij een persoonlijk boek, waaruit de liefde voor het bos blijkt, maar ook de indrukwekkende kennis van de bosbeheerder. 

Nu is van dat boek (dat ik overigens niet gelezen heb) een graphic novel gemaakt door scenarist Fred Bernard en tekenaar Benjamin Flao. Toen ik het begon te lezen, wist ik niets van Wohlleben af en ik had nog nooit van zijn boek gehoord. 

Tuttut!

In de verstripping is de boswachter steeds aan het woord. Hij vertelt ons over wat hij ziet, weet en meemaakt. Al in het begin is hij lyrisch over het bos:

Geuren van mos en humus, het geluid van krakend hout. Getjilp van vogels, de wind door de takken, schaduw en licht... Het bos fluistert ons woorden toe die we niet begrijpen maar die ons recht in de ziel raken. 

Ik was door deze regels nog niet in mijn ziel geraakt en dacht alleen nog maar iets als: 'Tuttut!' En op de volgende bladzijde ging het allemaal gewoon door:

Het bos is ondergewaardeerd en wordt vaak mishandeld, en toch vormt het de kern van het leven op onze planeet en is het onontbeerlijk voor het voortbestaan van de mensheid. 

Natuurlijk geloof ik het allemaal wel, maar ik heb het idee dat een oceaanonderzoeker me hetzelfde zou zeggen over de zee en een theoloog zou over de Bijbel - enfin, je snapt waar ik heen wil. Het leek me zo'n boek dat vooral interessant is voor mensen die toch al belangstelling voor het onderwerp hebben. 

Op bladzijde 9 komt Wohlleben voor het eerst in beeld. Hij vertelt dat hij rondloopt in het oudste beukenbos van zijn district. Maar op de tekening staan bomen met stammen van bescheiden omvang. Ik weet hoe dik beuken kunnen worden. Er stonden er genoeg in het Loenense bos waar ik als kind vaak kwam. Na die tekening groeide mijn scepsis alleen nog maar. 

Maar het enthousiasme van Wohlleben bleek sterker dan mijn terughoudendheid. Het verging me een beetje zoals de dichter C. Buddingh' bij Beertje van M., een medepatiënt in het sanatorium die hij eerst naar de Mokerhei wenste, maar voor wiens verhalen hij al gauw welk boek hij ook las, liet zakken. 

Seizoenen

Het verborgen leven van bomen is verdeeld in een proloog en vier delen, die genoemd zijn naar de vier seizoenen. En dan is er nog een vijfde deel: 'Een nieuwe lente'.  In het eerste lentedeel lezen we over Wohlleben als jongetje dat alles wil onderzoeken en dat daarom een koekoeksklok sloopt. Die nieuwsgierigheid heeft hij altijd behouden, maar een natuurlijk ecosysteem zit nog heel wat ingewikkelder in elkaar dan een klok. 

Ach, van bomen weten we allemaal wel iets. We kunnen een eik van een beuk onderscheiden en iedereen heeft wel gelezen over bomen die ondergronds communiceren, over schimmels en mossen, over sapstromen en jaarringen. Het is basiskennis, maar zelfs als je die niet hebt, kun je met een gerust hart beginnen aan deze strip. Wohlleben legt het allemaal uit en zo helder dat je meteen weet hoe het zit. 

En dan is er nog heel veel dat mij niet bekend was. Bijvoorbeeld dat in de winter het bos wel lijkt te slapen, maar dat er ondergronds zo veel activiteit is, dat de bodem dieper dan vijf centimeter nooit bevriest, zelfs niet bij Siberische kou. 

Of dat een oude beuk (hier is wel een echt oude getekend) elke dag wel vijfhonderd liter water met voedingsstoffen naar zijn kruin kan pompen. Dat een eik die door de bliksem wordt getroffen en zijn kruin en gesteltakken verliest langzaam maar zeker een een nieuwe kruin zal ontwikkelen, maar een beuk niet.  Dat het rood worden van bladeren in de herfst de boom ook beschermt tegen parasieten. En dat bomen zelfs in een groot park niet zo groot kunnen worden als in een bos en waarom dat is. 

Enthousiasme

In de loop van het boek komen we heel veel te weten, maar eigenlijk gaat het niet om de weetjes, maar om het enthousiasme waarmee ze verteld worden. Je merkt dat Peter Wohlleben hart heeft voor het bos en dat iedereen wil vertellen hoe geweldig het allemaal in elkaar zit. Daarvoor heeft hij wel een weg moeten afleggen en dat lezen we ook. 

Aanvankelijk heeft hij een functie waarbij hij er ook voor moet zorgen dat de bomen 'geoogst' worden. Het bos moet hout produceren en de stammen moeten het liefst recht zijn. Hoe meer Wohlleben snapt van de bomen, hoe meer hem dat tegen gaat staan. 

De mens heeft behoorlijk huis gehouden in bossen en dat heeft grote gevolgen gehad. Intussen zijn er bossen waar niet meer wordt ingegrepen. Volgens Wohlleben duurt het dan nog vijfhonderd jaar voordat de ondergrond van zo'n bos dezelfde biodiversiteit aan microfauna bevat als een oerbos!

Verwondering

Het verborgen leven van bomen is niet alleen een lofzang op het bos, maar ook een uiting van verwondering over hoe complex en fijntjes bomen en bossen in elkaar zitten. We komen steeds meer te weten, maar veel is nog onbekend. Het zou Wohlleben niet verwonderen als bijvoorbeeld ooit bewezen zal worden dat elke boom zijn eigen karakter heeft. 

Wohlleben heeft iets van een evangelist, die zijn boodschap aan iedereen wil brengen. Dat kan gaan tegenstaan, maar ik werd in de loop van het boek er juist voor gewonnen en wilde maar al te graag luisteren naar alles wat deze kenner te vertellen heeft. 

Een enkele keer dreigt zweverigheid, maar dan zegt Wohlleben zelf al dat wat hij zegt misschien wat zweverig klinkt en dan is het alweer beter te verteren. 

In het hele boek klinkt de vertelstem van Peter Wohlleben. Misschien kon Fred Bernard die zo uit het oorspronkelijke boek halen. Maar in ieder geval werkt die manier van vertellen, waarbij de lezer rechtstreeks wordt aangesproken. Af en toe wordt er ook een vraag gesteld, die op de volgende bladzijde beantwoord wordt. Je wordt wel bij de les gehouden. 

Tekeningen

De tekeningen van Benjamin Flao zijn dienend aan wat er verteld wordt en daarom heb je soms de neiging te snel door te bladeren. Bij nadere bestudering merk je hoe mooi ze zijn. Meestal staan ze zonder kader op de pagina, soms zijn de kaders met de hand getrokken, vrij losjes. 

Als het voor de uitleg nodig is, zijn de tekeningen gedetailleerd en op andere momenten zijn ze wat losser. De inkleuring is fraai, met veel verschillende tinten groen en bruin. Als je door het boek bladert, heb je het idee dat je een boswandeling maakt. De Japanners noemen een wandeling door het bos een bosbad en zweren bij de helende werking ervan. Die werking heeft het lezen van een boek niet, neem ik aan, maar het bekijken van de tekeningen is wel genieten. 

Veel tekeningen zijn realistisch, maar de weergave van Peter Wohlleben heeft ook wat ironisch. Je moet toch een beetje glimlachen om die sprieterige, enthousiaste man met zijn vergrootglas. Dat houdt het boek licht en dat is prettig. 

Wat je overhoudt na het lezen is een schat aan kennis, maar vooral een herinnering aan een mooie leeservaring, waarin iemand je enthousiast gemaakt heeft voor het bos. Leuk om aan terug te denken tijdens een boswandeling. En na Het verborgen leven van bomen loop je ongetwijfeld anders door een bos. 

Titel: Het verborgen leven van bomen

Scenario: Fred Bernard, naar het werk van Peter Wohlleben

Tekeningen en inkleuring: Benjamin Flao

Vertaling: Dieter van Tilburgh

Uitgever: Scratch Books

2024, 240 blz. € 29,95

Hogere machten (Joost de Vries)

James Welmoed en Elizabeth van Elzenburg ontmoeten elkaar voor het eerst in het toenmalige Nederlands-Indië, jaren dertig van de twintigste eeuw. Hij is bijna dertig, getrouwd, maar zijn vrouw Connie moet nog overkomen, zij is net achttien. Al bij hun eerste ontmoeting weet je dat er wat knettert tussen hen. 

James en Elizabeth zijn de centrale figuren in de roman Hogere machten van Joost de Vries. Ze leren elkaar goed kennen, omdat Elizabeth les in Engels krijgt van James. Ze zijn dus vaak met zijn tweeën. Ze hadden zich meteen in een hopeloze relatie kunnen storten, maar daar komt het niet van. 

Er staan praktische bezwaren tussen droom en daad, ze slaan hun paden crom en menighvoude naar andere plekken op deze aarde en altijd weer kruisen hun wegen elkaar. Dat gebeurt bijvoorbeeld ook in De wereld een dansfeest (1938) van Arthur van Schendel en misschien ook wel bij Twee meisjes en ik (1931) van A.H. Nijhoff. Mensen die voor elkaar bestemd zijn en elkaar wel of niet krijgen en de vraag of dat dan maar goed ook is. 

Intussen gaat de tijd verder en er gebeurt nogal wat in die twintigste eeuw, waarbij Welmoed en Elizabeth steeds dicht bij hooggeplaatste figuren zijn, van De Gaulle tot prins Bernhard, als een soort Forrest Gump. Je hebt steeds het oog op hen en achter hen ontrolt zich de film van de geschiedenis. 

Verteller

Intussen leidt de verteller ons waarheen hij wil. Dat begint al in de eerste zin van de roman: 'Lang geleden. Het eerste decennium van de vorige eeuw.' Daaruit kunnen we al concluderen dat de verteller zich in het heden bevindt, hetzelfde wellicht als dat waarin wij ons bevinden.  Af en toe piept hij even tevoorschijn, waarbij hij hardop lijkt te denken: 'Het verhaal laat zich het beste vertellen in de tegenwoordige tijd.' Of: 'Nu vanuit haar perspectief.'

Daaruit zijn de anachronismen in de roman te verklaren. Ergens wordt Simone de Beauvoir geciteerd, wier werk nog niet gelezen kan zijn in de tijd waarover dat deel van de roman handelt. In het volgende hoofdstuk zegt de verteller: 'Pas decennia later zou Elizabeth De tweede sekse van Simone de Beauvoir lezen.' Daardoor ook kan een nummer van Elton John opduiken op een moment dat het nog niet geschreven is. Het zit al wel in het hoofd van de verteller. Dat De Vries dat in een 'Verantwoording' aan het eind van het boek nog eens gaat uitleggen is jammer. 

De personages gaan niet alleen door de decennia, maar verplaatsen zich ook over grote afstanden. Als je naar de hele roman kijkt, lijkt dat snel te gaan, maar binnen de scènes neemt De Vries de tijd. Zijn stijl is soepel, de dialogen zijn spits, er zijn frisse vergelijkingen. Dat maakt Hogere machten tot een lekker leesboek, waar je snel doorheen gaat. 

Geen gepsychologiseer

Het staat me verder aan dat er niet veel gepsychologiseerd wordt. Je krijgt best wat te lezen over het innerlijk van de personages. Bijvoorbeeld:

Haar arrogantie irriteerde hem mateloos, hoe ze hem nu aangrijnsde, hij wilde haar negeren, was jaloers op haar zelfvertrouwen, wilde het liefst ver uit haar buurt zijn, hij wilde haar naakt zien, vastpakken, optillen. Zo veel niet-lineaire gevoelens, die adrenaline in zijn keel.

En nog een voorbeeld:

Hij praatte zichzelf bij haar vandaan, maar dat was paradoxaal genoeg juist de manier om zich weer naar haar toe te praten. Soms wil je iets - en dan niet omdat je het wilt, maar omdat je het niet-willen wilt overstijgen. Voor sommige mannen is hun geweten een kompas dat niet eens geraadpleegd hoeft te worden om te weten waar het noorden is; voor andere mannen is hun geweten een Matterhorn, een uitdaging die bedwongen moet worden. Ze hebben de behoefte killer te zijn dan ze zijn, ze zien het als een verdienste. 

Het is alsof je leest hoe het mechaniek van afstoten en aantrekken werkt, met een uitleg waarom het zo werkt. Het is een beschrijving die je met je hoofd kunt volgen. In het eerste citaat wordt ook een beroep gedaan op het meeleven van de lezer. Toch heeft de roman vaak iets afstandelijks. 

Dat is overigens geen gebrek. Want ondanks de afstand die soms geschapen wordt, blijf je meeleven met Welmoed en Elizabeth en voel je ook echt wel met hen mee. 

Vertelplezier

Nog maar eens: Hogere machten is in de eerste plaats een boek dat gewoon lekker leest. Het vertelplezier voel je op elke bladzijde. En elke keer weer zijn er leuke kleinigheidjes die je als cadeautjes ervaart. Als de kleine James voor het eerst in Engeland komt, ziet hij bijvoorbeeld een beeld van de ontdekkingsreiziger Stanley. Later zal hij, net als Stanley over de hele wereld zwerven en als hij in Egypte de zoon van Elizabeth ontmoet, gaat dat als volgt:

Welmoed stak zijn hand uit naar de eenentwintigjarige Jason Newman: 

- Dr. Livingstone, I presume?

Op de achtergrond spelen er nog wat andere personages een rol, bijvoorbeeld de loyale, maar ook duistere Niek Hulst, rechterhand van Welmoed, die in de loop der jaren opklimt van sergeant tot een steeds hogere rang. 

Als Hogere machten uit hebt, kijk je erop terug zoals oude mensen op hun leven: het is allemaal snel gegaan. Er is een groot deel van de eeuw voorbijgegaan terwijl je aan het lezen was en Welmoed en Elizabeth zijn oud geworden. Een nieuwe generatie is ook alweer druk bezig met haar eigen leven. De tijd vliegt, maar de herinneringen blijven. 

Het had allemaal ook anders kunnen lopen. 

Ze dacht aan de dingen die mis waren gegaan, de mensen die ze was kwijtgeraakt, en dan bedacht ze hoe het goed zou zijn gegaan, hoe ze er nog waren, hoe iedereen veilig thuiskwam. die gedachten zouden andere mensen misschien gek maken, maar zij vond het troostend dat er alternatieve verhaallijnen bestonden dan die de werkelijkheid vormden. 

Misschien zijn het niet de hogere machten die ons leven bepalen, maar zijn het kleine toevalligheden. Gelukkig hebben we onze verbeelding nog. En de verbeelding van Joost de Vries gaf ons een mooi boek. 

Eerder schreef ik over een ander boek van Joost de Vries: De republiek.

De vergeten Bourgogne (Manu Guilot / Hervé Richez / Boris Guilloteau)

 

Manu Guillot komt uit een geslacht van wijnbouwers. Hij pacht een perceel dat hij ooit als wijngaard wil inplanten en van die druiven wil hij de perfecte wijn maken. Daarvoor wil hij de grond eerst kopen en dat stuit nog op wat moeilijkheden. 

Bij een vriend die een oud jachthuis heeft gekocht, ontdekt hij vergeten wijnen. Een van de wijnen brengt de vrienden in verrukking. Maar wat is het? Alleen het jaartal, 1959, is bekend. De vrienden gaan op zoek naar de herkomst van de wijn, want die wijn zou Manu willen maken. 

Zoektocht

Dat is het startpunt van een zoektocht en daarover gaat de strip De vergeten Bourgogne. Aan de ene kant is het het verhaal van de gedreven Manu die alles op alles zet om het geheim van de vergeten wijn te ontdekken. 

Aan de andere kant is het het verhaal van het maken van wijn, waarbij elk detail ertoe kan doen. Veel wijnstokken zijn geënt op Amerikaanse onderstammen (waarschijnlijk moet ik zeggen: onderstokken) omdat de wijnstokken dan meer weerstand hebben tegen de druifluis. Maar dat doet wel iets met de smaak. Dat geldt ook voor de grondsoort: welke mineralen zitten er in de grond? Hoeveel kalk? Alles telt mee. 

In het verhaal komen veel ervaren proevers voor, die tot in detail tonen in de wijn kunnen detecteren. Dat vind ik wel indrukwekkend. Net als hun enthousiasme voor de wijn, die voor hen boven alles gaat, zelfs boven het gezinsgeluk. 

Afstand

Je zou kunnen zeggen dat het een spannend verhaal is en het is bovendien een vrolijk verhaal, want meestal zijn de personages goed gehumeurd en er zit ook humor in het boek. Ik heb het album met interesse gelezen, maar ik blijf tijdens dat lezen toch een beetje op een afstand. Ik denk dat ik de gedrevenheid of geobsedeerdheid van de personages wel beter heb leren snappen, maar ik voel die niet. Het vergaat me een beetje als wanneer ik voetbalfanaten hoor praten, voor wie voetbal het belangrijkst in de wereld lijkt te zijn. Ik haal niet mijn schouders op, maar neem het enthousiasme niet over. 

Ik hou dus mijn reserve (ja, ja, 'grand reserve'), maar ik vind het ook een interessante strip en ik vind dat het streven naar het pure en het bijna volmaakte ook mooi. 

Achter in het album staat een dossier over de wijngaard Mollepierre, over de personen die in het verhaal voorkomen, over de feiten achter het verhaal. Blijkbaar is er veel aan gelegen om  te benadrukken dat dit een authentiek verhaal is. Dat wil ik wel geloven, maar ik wil het liefst gegrepen worden door een verhaal, wat bij De vergeten Bourgogne niet gebeurde. Ik sluit niet uit dat dat aan mij ligt. 

Tekeningen

De tekeningen zijn in redelijk soepele lijn getekend door Boris Guilloteau. Af en toe gaat er iets mis en is een arm te kort of komt een beweging niet goed over, maar over het algemeen is dat niet storend voor het verhaal. In veel tekeningen is de wijn rood gekleurd, zodat die meteen opvalt. Maar aan het eind van het verhaal gebeurt dat juist weer niet, hoewel het hier een goede wijn betref. Er wordt in ieder geval weer 'Sodeknetter!' geroepen na de eerste slok. De gedachte achter deze keuze is mij niet duidelijk. 

Er komen nog twee delen van De vergeten Bourgogne. Elk deel is een verhaal dat op zichzelf staat. Zeker leuk voor wijnliefhebbers of mensen die meer over wijn willen leren, maar anderen zal de reeks wellicht minder doen. Ik reken me tot de anderen. 

Titel: De vergeten Bourgogne

Scenario: Manu Guillot & Hervé Richez

Tekeningen: Boris Guilloteau

Vertaling: Bert Niks

Uitgever: Silvester Strips

2024, 104 blz. € 29,95 (hardcover, stofomslag)

Wat in het vat zit

Het is examentijd en dat betekent dat het ook correctietijd is. De eerste enveloppen van de Staatsexamens zijn binnen en gisteren en vandaag heb ik corrigerend op moeten treden. Dat is geen vervelend werk, maar er gaat wel veel tijd in zitten. 

Verder zitten mijn weken aardig vol. Op donderdag zit ik als vrijwilliger aan de telefoon bij 113 Zelfmoordpreventie en bij sommige diensten ben ik pas laat thuis. 

Op de andere dagen reis ik scholen voor middelbaar beroepsonderwijs af om daar mondelinge examens af te nemen. Dat kost veel energie, want bij mondelinge examens ben je eigenlijk de hele tijd geconcentreerd. Maar het is ook boeiend werk. Ik kom met allerlei beroepsgroepen in aanraking. Van hoveniers tot doktersassistenten, van beveiligers tot kraanmachinisten en van gespecialiseerd pedagogisch werkers tot account managers. 

Afgelopen week heb ik ook nog enkele avonden gecollecteerd, af en toe moet er vergaderd worden met een groepje waarmee ik een programma van lezingen, voorstellingen en meer voorbereid, er zijn verjaardagen en andere sociale contacten en er moet ook gegeten en geslapen worden. 

En het lezen en schrijven? Dat komt soms een beetje in het gedrang. Afgelopen week kwam ik maar tot twee bijdragen op Bunt Blogt in plaats van de beoogde drie en deze week blijft dit stukje misschien wel het enige. Dat moet dan maar. Maar er zit nog wel wat in het vat en dat zal niet verzuren. 

Strips

Van de strips las ik De vergeten bourgogne, over de speurtocht naar een onbekende wijn en Het verborgen leven van bomen, over een houtvester met heel veel kennis over bomen. Aan beide strips moest ik wennen. Mijn aanvankelijk indruk was dat bij beide het verhaal vooral interessant was voor iemand die toch al in het onderwerp was geïnteresseerd. Bij een van de boeken hield ik die reserve ook, maar bij de het andere gaf ik met toch gewonnen. 

Literatuurgeschiedenis

Verder las ik een deel van een literatuurgeschiedenis: Altijd weer vogels die nesten beginnen. Dat boek heb ik aangeschaft toen het verscheen, in 2005. Ik heb er ook wel wel wat in gelezen in de loop der jaren, maar nu pas ben ik het helemaal gaan lezen. Daar heb ik lang over gedaan. Het is een dik boek en meestal vond ik het al mooi als ik twintig bladzijden of zo las. 

Ik hou van literatuurgeschiedenissen, dus ik heb gesmuld van het boek, maar het is lastig om te formuleren wat ik er nu van vind en nog lastiger om op een rijtje te zetten wat ik miste in dit overzicht van de Nederlandstalige literatuur van de 1945 tot 2005. Bij het hoofdstuk over literatuur over de Tweede Wereldoorlog wordt Hellema niet genoemd. Dat is heel raar. 

In de klassen die les van mij hadden heb ik bijna elk jaar 'Ein kleines Requiem' van Hellema voorgelezen. Als je niets van Hellema kent, zou je dat verhaal even op moeten zoeken. Het is het openingsverhaal van de bundel Langzame dans als verzoeningsrite. 

Lelijke titels verzinnen kon Hellema goed. Hij schreef ook de bundel Enige reizen dienden niet ter zake. Maar nu ben ik niet helemaal eerlijk. Andere titels van hem zijn Joab en Een andere tamboer, waar weinig op aan te merken is. 

Ik ga wel schrijven over Altijd weer vogels die nesten beginnen, maar niet binnenkort. 

Literatuur

Van Joost de Vries las ik de roman Hogere machten, een fijn leesboek, dat me aan boeken als De wereld een dansfeest van Arthur van Schendel en Twee meisjes en ik van A.H. Nijhoff deed denken. Hoe dat zit, leg ik wel uit als ik erover schrijf. Volgende week, schat ik. 

Altijd lees ik in een paar boeken tegelijk. Er ligt nog stapel strips en daar pak ik er binnenkort, misschien wel vanavond, eentje vanaf. Ik heb ook net Vissen redden (2009) van Annelies Verbeke gepakt. Van haar heb ik veel te weinig gelezen. Een boek als Dertig dagen is heel goed. 

Verder lees ik Vlieg vogel vlieg met me mee tralala (2000) van Heere Heeresma. Het zijn brieven aan Anton de Goede, die later zijn biograaf zou worden. Het verschijnen van die biografie komt dichterbij, begrijp ik. Onlangs verscheen zo'n dundrukboekje met werk van Heeresma. 

Ik heb indertijd erg genoten van de dikke verzamelbundel Heeresma helemaal, waaruit ik schaamteloos verhalen kopieerde voor mijn lessen. Toen had ik boeken als Han de Wit gaat in ontwikkelingshulp, Geef die mok eens door, Jet! en Een dagje naar het strand al gelezen. 

Af en toe lees ik een paar brieven, dus het duurt even voor het boek uit heb, maar dat is ook de bedoeling. 

En ik lees in Vroeger was alles beter behalve de tandarts (2013), columns van Jean Pierre Rawie. Ook geen boek om achter elkaar uit te lezen. En In het oog van Marijke Schermer ligt nog klaar om aan te beginnen. Daar verheug ik me ook wel op. 

Dat zit dus allemaal in het vat. Het zal niet verzuren, beloof ik. Als me tijd van schrijven is gegeven.

George Groot

Vandaag ben ik na het corrigeren een eindje gaan fietsen. Ik luisterde naar de podcast van Andermans veren, die geheel gewijd is aan George Groot. Aanvankelijk had ik niet eens door dat Groot onlangs overleden is. Maar ik begon wel steeds argwanender te worden. 

Groot was bekend van de cabaretgroep Don Quishocking, waar ik LP's van had (en een boek) en ik kende veel van die teksten uit mijn hoofd. Ik bezocht de voorstelling Neem je een apie voor me mee (1988) die George Groot speelde met Jenny Arean en Martin van Dijk aan de piano. De monoloog 'Daar ben ik mooi klaar mee' zal ik nooit vergeten. Je vindt hem op 30:20. 

'Zou dat nou?' is bekender geworden. Die kun je zelf wel opzoeken. En als je iets vrolijks wilt, kun je bijvoorbeeld luisteren naar 'Ontvoerd'. En er is nog meer moois van hem. 

Maar nu weer terug naar wat je nog te wachten staat. Je moet dus nog even geduld hebben, maar dan ga ik weer wat plaatsen. Intussen geniet ik van de afbeelding van het vat, dat whisky bevat heeft, maar dat me erg doet denken aan de wijnvaten waarin mijn vader het meel voor de varkens bewaarde. Maar dat is een ander verhaal. 

Willem Witsen (1860 - 1923) Een kunstenaarsportret in brieven (Modderkolk/Vermeulen/Wouthuysen)

Als ik dit schrijf, kan het nog: de expositie over Willem Witsen bezoeken. Die is in Museum Jan Cunen in Oss tot en met 16 juni 2024. Mooie expositie in een prachtig gebouw. Tot voor kort had ik nooit van het museum gehoord en had ik het gebouw nooit gezien. Vreemd. 

Op de expositie veel schilderijen en etsen van Witsen, naast de foto's, waarvan er veel wellicht al bekend zijn. Ooit had ik een boek over de Tachtigers met daarin foto's die door Witsen gemaakt zijn. Ik leende het uit aan een leerling, maar kreeg het niet terug. Dat is aan de ene kant jammer, maar het heeft ook wel iets moois. 

Toen ik de expositie bezocht, kocht ik meteen Willem Witsen (1860 - 1923). Een kunstenaarsportret in brieven, bezorgd door Linda Modderkolk, Odilia Vermeulen en Ester Wouthuysen, een voortreffelijk boek. 

Annotaties

Het boek bevat 141 brieven van en naar Witsen en is rijk geïllustreerd met werken van Witsen en met foto's. De brieven zijn minutieus geannoteerd. Van alle schilderijen en etsen wordt vermeld waar die zich nu bevinden, van halve verwijzingen wordt al uitgezocht waarnaar ze verwijzen, volkomen vergeten personen worden ons voorgesteld en tijdens het lezen krijg je meer en meer het idee dat je je bevindt in de tijd waarin Witsen leefde. 

Al langer had ik zin in de brieven. Arthur Japin schreef de roman Wat stilte wil, over Witsens zus Anna, die uiteindelijk een eind aan haar leven maakte. Die roman wil ik ook wel lezen, maar het leek me goed om eerst meer van Anna's omgeving te weten. Haar dood wordt overigens maar zijdelings in de brieven vermeld. 

Indrukwekkende hoeveelheid

Dat er vroeger nieuwtjes uitgewisseld werden door handgeschreven brieven wist ik wel. Ik heb dat zelf ook nog wel gedaan. Maar dat er zo ontzettend veel geschreven is, was mij niet bekend. Als je een indruk wilt krijgen van de imposante hoeveelheid brieven die er verstuurd werden, zou je op DBNL kunnen kijken. Daar zijn alle tot nu toe bekende brieven van en aan Witsen te vinden. Er zijn jaren bij dat er meer dan honderd brieven door Witsen geschreven en ontvangen werden. 

Sommige brieven zijn alleen in het klad bewaard en van andere weten we dat ze er geweest zijn, omdat een antwoord erop bekend is, maar de oorspronkelijke brief is verloren gegaan of in ieder geval nog niet teruggevonden. Er is dus nog meer (geweest). 

Jacobus van Looy

Jacobus van Looy, door Witsen

In het boek wordt het leven van Witsen verdeeld in vijf perioden. Elke periode wordt ingeleid en daarna volgen de brieven uit die tijd. In de eerste periode zijn er veel brieven van en naar Jacobus van Looy, schrijver en beeldend kunstenaar. Hij werd als schrijver bekend met onder andere het drieluik Jaapje (1917), Jaap (1923) en Jacob (1930). Ik heb ze nooit gelezen, maar ik heb intussen wel Feesten (1903) in huis gehaald. 

Tijdens de briefwisseling is Van Looy nog niet zo bekend als schrijver, maar meer als schilder. Hij heeft de Prix de Rome gewonnen, een aanmoedigingsprijs voor jonge kunstenaars. Twee jaar lang reist hij door Italië en Spanje, een verplicht programma volgend, waarbij hij kopieën van meesterwerken maakt. 

De vriendschap tussen Witsen en Van Looy, verwatert in de loop van de tijd. Zo gaat dat blijkbaar, zou je kunnen zeggen. Maar als Van Looy in De Nieuwe Gids een autobiografisch verhaal publiceert, realiseert Witsen zich hoezeer hij Van Looy gekwetst heeft in een brief. Hij schrijft hem in april 1890.

Ik heb gisterenavond van je zitten lezen in de N.G. Kobus en vannacht heb 'k niet kunnen slapen en heb liggen huilen als 'n kind. Ik weet wel dat ik en niemand met de werkelijkheid die er achter de dingen zit die je schrijft niets noodig heb maar kan ik 't helpen dat 'k vannacht - zoo erg denken moest aan vroeger en terug leefde in dien tijd toen jij zooveel in mijn leven was, - en ik die bazige brieven schreef -  en 'k zag jou - midden in 'n moeielijken strijd alleen - vol en rijk en individueel, sterk in jezelf - nu ja - maar alleen met veel verdriet, bitter-bitter verdriet - en 'k zag mezelf - onbezorgd in de tevreden onbeduidendheid van m'n kleine zijn en 'k kon niet ophouden me te verwijten - te verwijten tot wanhopend worden toe dat 'k zoo dom heb kunnen zijn - en moest huilen, huilen, huilen om jouw verdriet en m'n eigen kleinheid - en dan dacht 'k wat aan die vriendschap die 'k van den beginne af voor je gehad heb. 

De brieven over kunst zijn bijzonder interessant. Je merkt dat de jonge kunstenaars bijzonder goed op de hoogte zijn van de ontwikkelingen in de kunst in Europa. Als er een interessante expositie is in Parijs reist Witsen daarheen en ook alle exposities in Nederland worden bezocht en de werken worden becommentarieerd. 

Kloos en Verwey

Witsen heeft veel contacten in de literaire wereld, met bijvoorbeeld Willem Kloos, Albert Verwey, Frederik van Eeden en Hein Boeken. Veel ontwikkelingen in de personele sfeer maak je in de brieven 'live' mee. Kloos en Verwey hebben een hechte vriendschap, die tot een einde komt als Verwey zich verlooft met Kitty van Vloten, een zus van Betsy van Vloten, met wie Willem Witsen zal trouwen. 

Willem Kloos. foto: Willem Witsen

Kloos is ontdaan over het einde van de vriendschap en trekt voor een tijdje bij Witsen in, die dan in Londen woont. Verwey stuurt zijn bundel Van het leven (1889) naar Witsen, die meldt dat hij hem ontvangen heeft, maar hij heeft de gedichten niet gelezen, op advies van Frederik van Eeden, en hij heeft ze ook niet aan Kloos gegeven. 

Niet doen, Wim! Ik zou 't niet doen. [...] leg die verzen in een kast en doe of ze er niet zijn. Ze zouden Willem's goede stemming vergiftigen en niets goeds uitwerken. [...] Heb je ze zelf gelezen? - Niet? - Wacht er dan vooreerst mee als je kunt. Ik vrees dat je je indruk, die niet aangenaam kan zijn, niet voor Willem zult kunnen verbergen. (Van Eeden aan Witsen, 6 en 7 november 1888)

Maar als Witsen er niet is, laat Hein Boeken de gedichten aan Kloos lezen. Witsen schrijft daarover aan Van Eeden (29 november 1888).

[...] toen 'k binnenkwam zei W. dadelijk heel opgewonden: 'Kijk 's Wim dat moet je zien, lees 't 's voor mijn plezier' en toen heeft hij me 'n paar sonnetten voorgelezen en hier en daar regels laten zien; en hij was zoo vroolijk, en hij vond 't zoo verschrikkelijk slecht, alles rijmelarij, zeid-ie, en zoo jammer van zoo'n groot kunstenaar. Hij las er een van de Christus sonnetten tegenover en begreep maar niet waarom dat boek zóo slecht is. Hij heeft 't heele boek doorgelezen en beurtelings gelachen en gehuild - gelachen om 't belachelijke en 't leelijke; gehuild om 't jammere. Hij is tegenwoordig heel goed en drinkt weinig. 

Echtscheiding

Willem Witsen, Winter te Ede

Het huwelijk van Willem Witsen en Betsy van Vloten houdt uiteindelijk geen stand. Het gezin is verhuisd naar Ede, maar Willem is vaak in Amsterdam. Dat zorgt ervoor dat de twee elkaar schrijven. Boven de kladversie van een van de brieven heeft Betsy later 'voor de fatale onthulling' toegevoegd. Witsen had al een paar jaar een verhouding met een vrouw die verder niet geïdentificeerd is. Door een anonieme brief werd Betsy op de hoogte gesteld. 

Niet alle brieven uit die tijd konden opgenomen worden in deze verzameling, maar degene die er wel in staan, zijn duidelijk genoeg. Bijvoorbeeld dit korte briefje van Witsen (eind februari 1902)

Wat wil je toch met die akelige briefjes en gemeene giftige zinnetjes? Wat wil je daarmeê bereiken als 't niet is dat je wil dat 'k nog meer hekel aan je krijg? Ik weet wel dat je liegt en dat zelf ook wel weet - maar al was 't waar ik zou nooit, - al hadt je niet meer tegen me gezegd dan dàt - 'k zou nooit weer tot je terugkeren. Onthoud dit maar

W.W.

Amerika, oorlog, Nederlands-Indië

In 1915, tijdens de Eerste Wereldoorlog dus, reist Witsen naar de Verenigde Staten. Hij is afgevaardigde van de Nederlandse kunstafdeling op de Wereldtentoonstelling in San Fransisco. Daar is hij verantwoordelijk voor het inrichten van de zalen met werk van Nederlandse eigentijdse schilders en hij wordt benoemd tot lid van de internationale jury. Hij leidt mensen rond en is aanwezig bij bals, diners en recepties. Acht maanden zal hij er blijven. 

De oorlog is op de achtergrond aanwezig. Aan het begin van de overtocht is er bijvoorbeeld het gevaar van mijnen. In 1918 leidt de oorlog tot voedseltekorten, vooral in de grote steden. In april moeten in Den Haag politie en marechaussee optreden om rellen en plunderingen van bakkers- en kruidenierswinkels te beëindigen. Er vallen doden en gewonden. 

Kloos schrijft over de toestand (6 mei 1918) aan Witsen.

Ja, de toestand heeft wel een dreigend karakter aangenomen, vooral hier in den Haag, waar letterlijk hongeroproeren zijn geweest. Omdat in tal van winkels de ruiten zijn ingegooid, soms geregeld een heele straat door, zijn in de hele stad, de winkels met planken geblindeerd. Vleesch is al sinds weken niet meer geregeld te krijgen, en als het er is, krijgt men toch niet meer dan één ons per week voor één persoon. 

 In 1920 reist Witsen naar Nederlands-Indië. Hij zal daar onder andere de Gouverneur-generaal portretteren. 

Heerlijk boek

Het is natuurlijk niet de bedoeling om het hele boek met de briefwisseling van Witsen na te vertellen, als dat al zou kunnen. Maar ik wil wel duidelijk maken dat het een heerlijk boek is, waarin je dicht komt te zitten op de briefschrijvers en op de tijd waarin ze leven. J. van Oudshoorn bijvoorbeeld is nu een schrijver uit het verleden, maar Theo Nieuwenhuis schrijft op 12 april 1915 dat hij Willem Mertens levensspiegel heeft gelezen, 'een merkwaardig boek van een jong schrijver'. 

Een beetje verward soms en niet mooi van taal soms, maar toch, daar tusschendoor stukken zoo mooi als in den laatsten tijd door niemand geschreven. 

Heet van de naald krijgen we zo een lezersreactie. 

Zelfportret

Willem Witsen (1860 - 1923). Een kunstenaarsportret in brieven is een prachtig boek, waar ik lekker lang over gedaan heb: steeds een paar brieven. Verschillende keren zocht ik brieven op die niet in het boek zijn opgenomen, om een nog beter beeld te krijgen. Echt nodig is dat niet, want de bezorgers hebben een mooie keuze gemaakt en verdere noodzakelijke informatie komt terug in de noten. 

Achter in het boek is een handig personenregister opgenomen, waarin van elke persoon kort wordt uitgelegd wie hij of zij is en welke brieven deze persoon genoemd wordt. 

Hup, naar de expositie dus, om te zien dat Witsen prachtig werk getekend, geschilderd en geëtst heeft en daarna genieten van deze mooie verzameling brieven. 

Willem Witsen 1860 - 1923. Een kunstenaarsportret in brieven. Bezorgd door Linda Modderkolk, Odilia Vermeulen en Ester Wouthuysen. Uitg. Verloren, 2023. 308 blz. € 35,-

Marengo, Het meest verziekte en vergiftigde proces ooit (Marieke de Witte / Aloys Oosterwijk)

Vraag mij om een rechtbanktekenaar te noemen (Vraag dan!) en ik noem Aloys Oosterwijk. Als ik in een krant een tekening van zijn hand zie, herken ik hem. Door zijn stijl, maar ook door de sepiakleurige, waarschijnlijk verdunde, inkt die hij gebruikt en door het logo waarmee hij ondertekent, een A en een O onder elkaar. 

Dat ik de hand van de meeste rechtbanktekenaars niet herken en die van Oosterwijk wel, komt natuurlijk ook door zijn strips. De bekendste daarvan zijn Cor Morelli, met zijn open dossiers, en Willems wereld. 

De tekeningen van Oosterwijk verschijnen niet alleen in de krant, maar hij bundelt ze ook in boeken. Zo verschenen er enkele delen onder de titel Op de huid en in 2019 verscheen Bij de neus, een getekend verslag van het proces Willem Holleeder. Nu is er ook zo'n beeldverslag van het Marengoproces. De tekst is van misdaadjournaliste Marieke de Witte. 

De ondertitel van het boek is 'Het meest vergiftigde proces ooit'. Dat klinkt misschien net iets te ronkend, maar het is een citaat: het is opgetekend uit de mond van Onno de Jong, advocaat van kroongetuige Nabil B. Toch vraag ik me af of de naam Marengo niet al wervend genoeg was geweest. 

Willekeurige naam

Die naam Marengo is overigens willekeurig, gekozen door de computers van het Openbaar Ministerie. Aan dit proces vooraf ging overigens een ander proces, 26Koper, naar aanleiding van een Utrechtse liquidatiebende. De bendeleden staan te terecht voor het leveren van wapens, auto's en het observeren van doelwitten. Verschillende van de verdachten zien we terug in Marengo. 

Marengo is een proces dat uiteindelijk zes jaar zal duren. Er zijn zeventien verdachten van wie er drie tot levenslang veroordeeld zullen worden en drie andere tot gevangenisstraffen van meer dan twintig jaar. Tijdens het proces worden er nog drie moorden gepleegd: op de broer van de kroongetuige, op advocaat Derk Wiersum en op Peter R. de Vries, vertrouwenspersoon van de kroongetuige. 

Ridouan Taghi

In de zes jaar van het proces zijn er meer dan 140 zittingsdagen. Hoofdverdachte is Ridouan Taghi, die voor vijf van de zes moorden verantwoordelijk gesteld wordt. Mogelijk is hij dat ook voor de zesde, maar dat staat volgens de rechtszaak niet vast. 

Beknopt en helder

Het proces en de nevenprocessen worden chronologisch verslagen, beknopt en toch helder, zodat we overzicht behouden. Meestal gebeurt dat op een zakelijke manier, maar soms kan De Witte het niet laten om het door haar woordkeuze toch even aan te zetten: 'huiveringwekkende chatgesprekken', 'gruwelijke misdaden'. Dat riekt naar effectbejag. 

Bij de uitvaart van Peter R. de Vries is er ook een passage die wellicht beter anders had gekund: 'Afscheid moeten nemen van Peter R. de Vries is onrechtvaardig en oneerlijk. En bovenal hartverscheurend.' Hierin ligt de focus bij het publiek, dat afscheid moet nemen. Als iemand vermoord is, lijkt het me niet onrechtvaardig dat je afscheid van hem moet nemen. De moord zelf is dat, al zou ook dat raar verwoord zijn. Alsof moorden ooit rechtvaardig kunnen zijn. 

Zo zijn er meer kleine uitglijders, als bijvoorbeeld binnen enkele pagina's twee keer wordt verteld dat iemands nieuwe adres de Extra Beveiligde Inrichting in Vught is.

Dit soort smetjes valt extra op, omdat over het algemeen de tekst van Marieke de Witte juist goed is: informatief, helder. In vrij kort bestek weet De Witte een ingewikkeld proces (met de nevenprocessen) begrijpelijk voor te stellen en dat is een prestatie. 

Tekeningen

Omdat er geen foto's in de rechtszaal gemaakt worden, moeten de tekeningen fotografische kwaliteiten hebben: ze moeten een waarheidsgetrouw beeld geven. Oosterwijk is daar zeer bedreven in. Gewoonlijk werkt hij niet in kleur (voor zover ik weet), maar voor dit boek zijn verschillende tekeningen ingekleurd. Andere zijn alleen in inkt en nog weer andere zijn potloodschetsen. 

Verder maakte Oosterwijk reconstructies van bijvoorbeeld de moorden. Daar is hij niet bij geweest, maar hij heeft wel de plekken bezocht om ervoor te zorgen dat de setting zo goed mogelijk is. 

Het effect is dat je als lezer het idee hebt dat je mee kunt kijken, niet alleen bij de zittingen, maar ook bij de misdaden die de aanleiding voor het proces zijn. 

Marengo zal wel de geschiedenis in gaan als een uitzonderlijk proces. Door dit beeldverslag is het toegankelijk voor een groot publiek. Doordat het zo rijk geïllustreerd is, zie ik het in de eerste plaats als een boek van Aloys Oosterwijk, maar de naam van Marieke de Witte moet nadrukkelijk genoemd worden. Zij bracht het proces terug tot de kern. Alleen wie zo goed ingevoerd is, kan dat zo helder. 

Marieke de Witte / Aloys Oosterwijk, Marengo, Het meest verziekte en vergiftigde proces ooit. Een beeldverslag. Uitgeverij L, 2024, 112 blz. € 29,95. 

Ridouan Taghi en Inez Weski. In het boek is het zwarte blok over de namen weggewerkt. 

Een dubbele pagina uit het boek: de moord op Peter R. de Vries. Ook hier zijn de zwarte blokken uiteindelijk weggewerkt, wat een beter resultaat heeft opgeleverd. 

Reconstructie van de moord op Derk Wiersum. De tekst in de tekening vind ik weer net té. 

Afgestoft: Verbroken zwijgen (Bernlef)

Op 4 oktober 2002 stond er in het Nederlands Dagblad een van mijn recensies: die van de verhalenbundel Verbroken zwijgen van Bernlef. Iedereen kent Hersenschimmen nog, maar de rest van Bernlefs oeuvre lijkt wat weg te zakken. Wie leest het nog?

Eerlijk is eerlijk, ook ik heb al lange tijd niets meer van deze schrijver gelezen. Op de stapels met boeken die ik nog wil lezen ligt wel Verloren zoon (1997). Dat moet ik misschien toch eens wat minder onder op de stapel leggen. 

Bernlef heeft naast Hersenschimmen schitterende boeken geschreven zoals Publiek geheim (1987) en Eclips (1993). Aan zijn korte romans Sneeuw (1973) en Meeuwen (1975) bewaar ik ook goede herinneringen. Het mooist vond ik Vallende ster (1989), een schitterende novelle. Als je die tegenkomt, zou je hem moeten kopen. 

De recensie hieronder heeft een titel die ik zelf niet verzonnen zal hebben, al klopt die wel met de bespreking. De vergelijking van verhalen met de sprint is wel afgezaagd, maar blijkbaar schrok ik daar niet voor terug. Dat verhalenbundels wat meer aanzien mogen krijgen, vind ik nog steeds. Ben je niet zo'n verhalenlezer, lees dan eens een bundel van F.B. Hotz, Sanneke van Hassel, Hermine de Graaf of bijvoorbeeld Namen en gezichten van Kellendonk. Of een bundel van Bernlef. 

Bernlef: een sprinter van formaat

Bij het hardlopen is de sprint een sensationeler onderdeel dan de marathon, maar in de Nederlandse literatuur lijkt de roman een veel hogere status te hebben dan het korte verhaal. Toch kan iedereen de meeste romans uit mijn boekenkast cadeau krijgen voor een verhalenbundel van F.B. Hotz, om maar eens een verhalenschrijver te noemen die alweer veel te snel vergeten lijkt te worden. 

Ook Bernlef is een begenadigd verhalenschrijver. Indertijd genoot ik al zeer van zijn Cellojaren (1995) en ook de verhalen uit Verbroken zwijgen heb ik weer met veel genoegen gelezen. 

Waar dat genoegen in zit, is moeilijk uit te leggen. De meeste verhalen van Bernlef hebben niet een soort plot, of ze eindigen na of voor de plot. Dat heet een open einde, ik weet het, maar die term vind ik hier niet zo op zijn plaats. Bernlef vertelt op zo'n natuurlijke, bijna achteloze manier, dat de opbouw van zijn verhalen, en dus ook het slot, iets toevalligs krijgen. Zoals ook in het leven veel dingen geen begin en geen eind hebben. Natuurlijk is het allemaal niet zo toevallig en weet Bernlef precies wat hij doet, maar dat is dan ook het knappe. 

De stijl van Bernlef is weinig opmerkelijk. Brouwers herken je aan zijn stijl, Reve ook, maar Bernlef zou ik niet zomaar herkennen. De stijl is ook niet direct mooi, maar de aandacht waarmee de dingen geobserveerd en neergeschreven zijn, maakt dat je met dezelfde aandacht blijft lezen en dat je het boek niet wilt wegleggen voordat je een verhaal uit hebt. 

Het titelverhaal 'Verbroken zwijgen' gaat over een dichter (H.) die onder een communistisch regime uit de Schrijversbond gezet is en verbannen is naar een klein dorpje. In veel verhalen in deze bundel speelt oorlog en onderdrukking trouwens een rol. Ook Bernlefs roman Publiek geheim speelt zich af in een dergelijke setting. Als het communistische regime omvergeworpen wordt, verwacht iedereen dat H. weer gaat schrijven, maar hij zwijgt. Hij ziet hoe iedereen die in de afgelopen tijd fout was zijn straatje schoon probeert te vegen. 

De enige die principieel bij zijn oude opvattingen blijft, is de schrijver G. Het deed me denken aan de romans van Virgil Gheorgiu, waar goed en kwaad ook op een dag zomaar kunnen verwisselen en mensen de keuze moeten maken tussen principieel blijven of hun hachje redden. 

H. krijgt de dossiers in te zien die over hem zijn aangelegd en staat verbaasd over de minutieuze manier waarop gesprekken tussen bijvoorbeeld hem en zijn nu reeds overleden vrouw zijn vastgelegd. Delen van zijn verleden die voor hem al verdwenen waren, herleven weer. 

Daarmee dient zich meteen een tweede thema aan: in veel verhalen zijn personages bezig met het vastleggen van de werkelijkheid, het registreren, een motief dat ook al in bijvoorbeeld Hersenschimmen voorkomt. In het verhaal 'De alziende' ontdekt een man na de dood van zijn vader een fotoverzameling. Vader heeft alle mogelijke dingen gefotografeerd en gecatalogiseerd. Het systeem is indrukwekkend en tegelijkertijd misschien wel nutteloos. 

Bernlefs personages lijken een poging te doen greep te krijgen op het leven. Het leven is chaotisch en onbegrijpelijk en als je het vast kunt leggen, kunt registreren, kunt catalogiseren, kun je er misschien invloed op uitoefenen, zo lijken ze te redeneren.

Helden komen in Bernlefs verhalen niet voor. Het zijn over het algemeen gewone mensen, met hun gewone zwakheden. Mensen zoals u en ik. Misschien dat we daarom bijna als vanzelf met ze meeleven. In 'Betrokken maar onaangedaan', een hoogtepunt in de bundel, moet een arts een patiënt meedelen dat hij ongeneeslijk ziek is. Tijdens het gesprek krijgt de arts een telefoontje over zijn vakantie. De patiënt besluit impulsief om de arts na te reizen en op dezelfde vakantiebestemming te kiezen. Hij weet dat het onzinnig is en hij weet dat hij er niets mee bereikt. Toch doet hij het. 

Als lezer stap je onmiddellijk in het lichaam van de patiënt, ook omdat Bernlef heel geraffineerd steeds de jij-vorm gebruikt als het over de hoofdpersoon gaat:

Even was je op het reisbureau van de prijs geschrokken, maar dat was een reactie van je oude zelf. Geld hoorde bij een wereld die je nu te vergeven had. Je knikte en even later liep je op straat met vliegticket en een hotelreservering op zak. 

Verbroken zwijgen is zeer divers en in zo'n kort bestek kun je de verhalen onmogelijk recht doen. Wie ze gaat lezen, weet in ieder geval weer waarom er naast een marathon ook een honderd meter bestaat. 

Elders op Bunt Blogt over Bernlef:

Bernlef overleden (1937 - 2012)

Een onschuldig meisje

De onzichtbare jongen

Belevenissen van de Stripmaker des Vaderlands 2021 - 2023 (Herman Roozen)

Sinds 2017 kennen we het verschijnsel Stripmaker des Vaderlands. Margreet de Heer nam toen die functie op zich. Ze was overal aanwezig als gezicht van de stripwereld en ze heeft onder andere geijverd voor graphic novels op de literatuurlijst. 

In 2021 werd zij opgevolgd door Herman Roozen, die de functie eind 2023 overdroeg aan Jan Vriends. Over de belevenissen van Roozen is er nu een mooi boekje, uitgegeven door Syndikaat, met de heldere titel Belevenissen van de Stripmaker des Vaderlands 2021 - 2023.

Roozen heeft zich, net als De Heer, een slag in de rondte gewerkt. Zo heeft hij aandacht gevraagd voor doelgroepstrips, de Dag van de Stripmaker georganiseerd en vooral heeft hij de centsprent in ere hersteld. Het boek over zijn belevenissen bevat meer dan tachtig van die prenten. 

Centsprenten

Voor wie niet weet wat een centsprent is: hier is een mooie verzameling te zien. Centsprenten zijn houtsneden die samen een verhaal vertellen. Je zou ze een van de oervormen van de strip kunnen noemen. Soms verhaalden ze over een actuele gebeurtenis, maar ze konden ook bijvoorbeeld een heiligenleven weergeven. Soms werden ze ingekleurd. Onder de afbeeldingen stond een rijmende tekst. 

Roozen maakt geen houtsneden, maar pentekeningen die er wel zo uitzien. Vooral de arceringen doen denken aan de oude prenten. Verder dwingt de prent tot vereenvoudiging. Je kunt niet heel veel kwijt in een tekening die je met een vrij dikke lijn maakt en de decors mogen niet te ingewikkeld zijn. De afbeeldingen moeten ook vrij statisch zijn. Roozen kleurde ze met losse hand in, zoals ook bij de vroegere centsprenten gebeurde. 

Bovendien zet hij ze op een achtergrond achter die doet denken aan oud papier, soms compleet met aantekeningen, slijtranden, vlekken, aantekeningen. Dat werkt erg goed. Alleen de kringen die moeten suggereren dat er een wijnglas op het papier heeft gestaan (meestal niet op de centsprent, maar op de bladzijde met uitleg) stoorde me. De cirkels zijn te klein, waardoor gesuggereerd wordt dat de wijn geschonken is in borrelglaasjes. 

Rijmpjes

Boven elke centsprent van Roozen staat een tekst in twee regels, die het onderwerp aangeeft. Bijvoorbeeld: 'Drie jaar gevuld met luim en laag. / Tot slot een sprint, tot aan vandaag!' over de overdracht van het potlood door Margreet de Heer. 

Over het algemeen zijn de rijmpjes van Roozen goed gelukt. Hij werkt veel met elisies, zoals dat ook in de oude rijmpjes gebeurde: 'Weet u wat 't is? Hij 's 't allemaal. / In touw voor 't bet're stripverhaal. Dit is het slot van een prent over Jan Vriends en hier is het wel erg overdadig gebeurd, maar omdat het met een knipoog geschiedt, is het goed te verteren. Ook in de oude centsprenten moesten er wel lettergrepen weggemoffeld worden om het metrum recht te trekken en sommige van de oude rijmpjes hebben een zekere knulligheid. Die knulligheid veinst Roozen wel eens, maar hij valt dan toch door de mand: hij is een daarvoor een te goede rijmer. 

Bij de elisies zoekt Roozen wel de grenzen op door afkortingen te gebruiken in bijvoorbeeld 'd' zender' of 'd' rug'. In oude teksten zou zoiets alleen acceptabel geweest zijn als het tweede woord met een klinker begint, bijvoorbeeld 'd' ander'. 

De rijmen van Roozen zijn helder en vaak erg leuk. Een enkele keer valt hij terug op stoplappen ('U zult 't wel weten', 'U kent vast'), maar dat gebeurt dan ook in een prent die onder hoge tijdsdruk is gemaakt. 

Uitleg

Dat lezen we in de uitleg die naast elke prent staat. Die uitleg is beknopt en toch verhelderend. Vaak verwijst Roozen naar subtiliteiten in de prenten die we niet zomaar opgemerkt zouden hebben. In een prent over Aimée de Jongh zien we de hoofdpersoon in het eerste plaatje in een trein, omdat de strip Snippers jarenlang in Metro verscheen en soms zit er ook een diepere gedachte achter de keuze van de kleuren. Voor de niet oplettende lezers legt Roozen ook uit welke beperkingen hij zich soms in het rijm opgelegd heeft (steeds rijmen op 'terras' of 'festivallen'). 

Verschillende keren heeft Roozen een nummer uit de Top-2000 vercentsprent. De manier waarop hij te werk gegaan is, verduidelijkt hij in de tekst: eerst de liedtekst in delen verdelen en bij elk deel een cent met een rijmpje maken. Omdat zowel tekst als tekening eenvoudig moeten zijn, moet de tekst tot de essentie worden teruggebracht. Dat blijkt Roozen goed te kunnen. Niet alleen bij deze prenten, maar bij alle. 

Artikelen

Naast de prenten met uitleg bij het boek enkele langere artikelen. Allereerst de toespraak die Roozen hield bij de aanvaarding van het ambt. Die is nog grappiger gemaakt door de aantekeningen Roozen toegevoegd heeft in een andere kleur. Sigge Stegeman vertelt over een hoopvol project om meer strips in de Arnhemse bibliotheek te krijgen, Jos van Waterschoot schrijft over het stripdocumentatiecentrum Nederland en Marc de Lobie laat ons kennismaken met de oudste ballonstrip, uit 1493!

Een smetje op heb boek is dat er redelijk wat fouten in zijn blijven staan. Meestal zijn die niet storend. Het is wel duidelijk wat er wordt bedoeld met 'klaverjamarathon' of 'webite', maar 'doche' had ik niet meteen herkend als 'douche' en 'wevende woorden' zijn echt wat anders dan 'wervende woorden'. Er zijn ook wat regelrechte spelfouten in blijven staan ('In Haarlem bevind zich een museum'), wat het naarst is bij een introductietekstje voor een spreker op de dag van de stripmaker 2022: 'Dat de ander jouw vertrouwd is nog knapper.' Foutloos krijg je een boek eigenlijk nooit, maar hier had de corrector van de uitgever wel wat nauwkeuriger naar mogen kijken. 

Tijdsbeeld

Belevenissen van de Stripmaker des Vaderlands 2021 - 2023 is een mooi boekje geworden, dat rijk geïllustreerd is, vooral met centsprenten. Je hoeft het niet in één keer uit te lezen, het is ook leuk om wat in te grasduinen. Uit het boek blijkt wel hoe druk Roozen is geweest met zijn ambt en hoe hij door het land is gereisd om alle uithoeken te bereiken. 

Daarnaast geeft het boek ook een beeld van een paar markante jaren. In die tijd leed ons land onder een pandemie, waardoor veel evenementen niet door konden gaan of alleen onder aangepaste omstandigheden. Die omstandigheid is bij een deel van de prenten op de achtergrond aanwezig. Zo geeft het boek niet alleen een beeld van de belevenissen van de stripmaker, maar ook van het vaderland. 

Herman Roozen, Belevenissen van de Stripmaker des Vaderlands. Uitgeverij Syndikaat, 2024, 200 blz. € 35,- (softcover, met flappen)

Reis naar het vaderland in de verte (Beb Vuyk)

Er is veel oudere Nederlandse literatuur die ik nog niet gelezen heb. Niet uit desinteresse, maar omdat het er gewoon niet van gekomen is. Van tijd tot tijd lees ik een wat ouder boek om de gaten in mijn kennis iets minder groot te maken. 

Van de schrijfster Beb Vuyk (1905 - 1991) heb ik bijvoorbeeld maar een onvolledig beeld. Twee van haar bekendere boeken, Duizend eilanden (1937) en Het laatste huis van de wereld (1939) las ik nog niet. Wel las ik haar Kampdagboeken (1989) en Gerucht en geweld (1959). Onlangs nam ik Reis naar het vaderland in de verte (1983) van de stapel. 

Het boekje is een reisverslag. Beb en haar man Fernand de Willigen, samen ongeveer honderdzestig jaar oud, reizen in de winter van 1980 - 1981 naar het eiland Boeroe, een van de Molukken, waar ze vroeger gewoond hebben. In 1971 waren ze er voor het laatst. 

Indische achtergrond

Beb en haar man hebben een Indische achtergrond. Haar opa, Klaas Vuijk (Beb schreef haar achternaam afwijkend als Vuyk), woonde in Nederlands-Indië. Hij had twee kinderen bij een Javaanse njai en eentje, Bebs vader, bij een Madurese njai. Dat kind, Wilton Rudolf werd in 1872 op de boot naar Nederland gezet, nadat er cholera was uitgebroken op Semarang. 

In 1929 nam Beb de trein naar Genua, om daar de boot te nemen naar Nederlands-Indië. In die trein ontmoette ze Fernand. Hij was in 1899 geboren in Oost-Java als zoon van een Nederlandse vader en een Molukse moeder. Ze trouwen en nadat Fernand zijn baan kwijtraakt, verhuizen ze naar het Molukse eiland Boeroe, waar Fernand een deel van zijn jeugd heeft doorgebracht. Zijn ouders hadden daar een kajapoetihplantage. Uit de schors van de struiken werd olie gewonnen die een medicinale werking zou hebben. 

Vuyk en haar man doorstonden de oorlog in Nederlands-Indië en na de souvereiniteitsoverdrag namen ze de Indonesische nationaliteit aan. In 1958 zagen ze zich toch gedwongen om terug te keren naar Nederland. 

Verf

We volgen Vuyk en haar man niet alleen op Boeroe, maar ook op de weg daarnaartoe. Vuyk observeert scherp en met kennis van het land. Ze vergelijkt wat ze ziet met wat ze zich herinnert. In Menteng (een onderdistrict van Jakarta) ziet ze bijvoorbeeld dat de lage hekjes en struikjes die vroeger dienden als erfafscheidingen vervangen zijn door omheiningen van halve bamboes, netjes geverfd. 'De hele buurt leek opgebouwd uit eengezinsconcentratiekampjes of getto's.' Die schuttingen doen haar denken aan het Japanse kamp waarin ze drie jaar opgesloten zat. 

'Verf is een statussymbool geworden', constateert ze. Door de Indonesische verfindustrie is de verf goed betaalbaar. 

Alle bamboeschuttingen zien er dan ook netjes uit, maar onder de verflaag is de bamboe aangevreten door witte mieren en ander ongedierte; met beide handen kun je er gemakkelijk een opening in drukken. Alleen bij de Chinese woningen bevindt zich dikwijls achter de bamboe een stevig ijzeren hek. Daar is ook alle reden voor zo'n beveiliging, want al enkele malen zijn er anti-Chinese rellen geweest. 

Medische zorg

Op veel gebieden is de ontwikkeling doorgegaan. Toen Bep en haar man op Boeroe woonden, moest ze bijvoorbeeld naar Ambon om te bevallen, omdat op Boeroe (een eiland ter grootte van een derde van Nederland) geen dokter was. In 1936 arriveerde dokter Soetrisno die de medische zorg had voor het gehele gebied, dat twintigduizend inwoners telde. De bevolking concentreerde zich in en rond Namlea in het noorden en rondom Leksoela in het zuiden. In het midden en langs de kusten woonden ook nog mensen. 

Nu, in 1982, zijn er tien artsen op Boeroe. Op de kwaliteit van de artsen is soms wel wat aan te merken, horen ze van Indonesiërs. 

Toch blijven wij het zien als een grote vooruitgang. Wij hebben immers vier jaar lang met twee peuters geleefd in een plaats waar geen enkele dokter beschikbaar of bereikbaar was. Waar een eenvoudige beenbreuk een man voor zijn leven invalide maakte, waar een bijziend kind zonder bril bleef en kiespijn gecureerd werd met een in kapoetolie gedrenkt propje watten, wat helse pijn veroorzaakte tot tenslotte de zenuw was gedood. (...) Wij baseerden ons oordeel op wat we zelf om ons heen hadden zien gebeuren. 

Overstromingen

De reis werd niet uit nostalgie ondernomen, 'maar om onze oude wat pijnlijke botten aan de zon te verwarmen.' Maar Vuyk heeft altijd een betrokken blik. Als het maar blijft regenen en er overstromingen zijn, vraagt ze zich bezorgd af of dat gevolgen zal hebben voor de rijstoogst. 

Drie weken later, toen we per trein naar Bandoeng reisden, stond de padi te gelen, de toppen gebogen onder de zware aren. Overal werd aan de sawahdijkjes gewerkt. De overstroming was gelukkig op een 'gunstig' tijdstip gekomen, vóór de rijst droog moest staan om te rijpen. Alleen de kleine veldjes met jonge zaailingen waren weggespoeld; de oogst had geen schade geleden. 

Niet alleen is er liefde voor het land, maar Vuyk heeft ook een soort ecologisch bewustzijn. Wat ze ziet, vergelijkt ze ook met hoe we hier in het westen leven.

In het overwegend agrarisch Indonesië is de toenemende erosie even levensbedreigend als hier in West-Europa, en in het bijzonder in Nederland, de lucht-, water- en bodemverontreiniging. Wereldwijd is de mensheid bezig het aardrijk te bederven. 

Batikhemden

Het is prettig om mee te kijken met iemand die veel kennis van het land heeft en je kan wijzen op de bijzondere dingen. Dingen die een buitenstaander zou ontgaan, ziet zij wel. Bijvoorbeeld dat er op de Molukken nu ook gebatikte hemden gedragen worden. Ze interpreteert haar observatie ook: ze ziet dat als een teken dat Indonesië steeds meer een eenheid wordt. 

De groeiende eenheid van Indonesië demonstreert zich in bankstellen en batikhemden, van Sabang tot Merauke. Mannen in gebatikte hemden; elf jaar geleden werden ze al op Java gedragen en mijn man droeg ze ook, maar tot de Molukken waren ze toen nog niet doorgedrongen. 

Verwondering en vervreemding

Voor wat ze ziet, gebruikt ze verschillende keren de woorden 'verwondering en vervreemding'. Er zijn dingen hetzelfde gebleven, maar er is ook veel veranderd. Op Ambon noteert ze:

Trouw, 26 maart 1983

Ik ben terug in het heden in een Ambon dat ik niet meer herken, zoals ik Jakarta niet meer herken. 

Maar het blijft een bijzonder land, met een bijzondere natuur en er zijn hartelijke ontmoetingen met mensen: een neef van haar man en zijn gezin en ook een vrouw die ze sinds 1940 niet meer gezien heeft. 

Haar reisverslag publiceerde Vuyk in het dagblad Trouw. Toen Reis naar het vaderland in de verte verscheen, konden de lezers van Trouw zich verzekeren van toezending van een exemplaar. 

Zonder sentimentaliteit

Verschillende besprekingen in de kranten zijn kort, maar positief. In het Nieuwsblad van het noorden van 26 april 1983 schrijft Froukje Hoekstra:

Zonder illusie over de politieke situatie maar in de hoop zoveel mogelijk oude vrienden terug te zien werd de reis terug gemaakt, die Beb Vuyk zonder sentimentaliteit maar soms emotioneel beschrijft. Een schitterend geschreven, veelzijdig en persoonlijk beeld van het huidige Indonesië, vermengd met herinneringen aan het verleden. 

Gerrit Jan Zwier bespreekt het boek van Vuyk in de Leeuwarder Courant van 29 april 1983 samen met boeken van Rob Nieuwenhuis en F. van den Bosch (leest iemand In een plooi van de tijd nog wel eens?).  Ook hij signaleert het ontbreken van sentimentaliteit. 

Het verschil tussen Nieuwenhuys en Beb Vuyk blijkt ook uit de toon die in haar proza doorklinkt. Haar toon is flink, kordaat, beslist en soms kortaangebonden. 

Gekleurd

Hij vindt haar reportages wel wat gekleurd. Volgens hem worden 'Indonesische toestanden' soms 'goedgepraat.'  

Het zal wel verband houden met wat al op de eerste bladzijde te lezen staat, over de ergernis die ze al jaren heeft over de eenzijdige berichtgeving over Indonesië in de Nederlandse pers, 'variërend van kwaadaardige vervalsing en aandikking tot welwillende neokoloniale betutteling'. 

In Trouw van 9 juli 1983 wijdt Rob Schouten een bespreking aan het boek van Vuyk. Haar verhouding tot Indonesië typeert hij als een van kritische liefde: 'Ze ontziet het [land] niet als het haar niet bevalt.' Hij noemt het boek 'zeer lezenswaardig': 'Het mist alle kritiekloze folderachtigheid en maakt niks mooier dan het is.' Daarmee staat hij dus tegenover Zwier. 

Na zoveel jaren is Vuyk nog steeds goed te lezen en haar observaties zijn interessant. Misschien moet ik toch maar eens op zoek naar Duizend eilanden of Het huis aan het einde van de wereld. 

Beb Vuyk in 1934 op Boeroe, met haar kinderen Hans en Ru. Bron: KITLV

Eerder schreef ik over Gerucht en geweld (1959)

Er is verder een mooi artikel van haar te lezen op Historiek.net van de hand van Ronald Frisart. Daar heb ik dankbaar gebruik van gemaakt.