In 2019 publiceerde Enny de Bruijn De hoeve en het hart, een prachtig boek over het dorpje Herwijnen in de zeventiende eeuw. Ze heeft daarvoor uren doorgebracht in archieven en uiteindelijk wist ze alles af van het dorp.
Bij het onderzoek stuitte ze op een moordzaak. Het betreft de moord op een notabele, Marten de Jongh, bijna zeventig jaar oud, secretaris van Herwijnen, schepen en heemraad. Er werden tientallen mensen verhoord en de verslagen daarvan zijn bewaard gebleven. In totaal beslaan die meer dan vijfhonderd pagina's. Er is indertijd een mogelijke dader gearresteerd, maar uiteindelijk is er niemand veroordeeld.
Die zaak nam De Bruijn als onderwerp voor een roman, Het IJzeren Veulen. Ze bleef waar het kon dicht bij de historische werkelijkheid. Alle personages hebben ooit als persoon bestaan. Maar het is wel een roman, dus de auteur geeft haar personages soms woorden in de mond of gedachten in het hoofd die ze nooit gezegd of gedacht zullen hebben. Het leverde een spannend boek op dat heerlijk leest.
Gijsbertje
Een groot deel van het boek kijken we mee in het hoofd van Gijsbertje (van wie Marten een oom is), die samen met haar achternicht Jenne (van wie Marten een neef is) de herberg De Fortuyn drijft. Gijsbertje is zesendertig jaar oud, Jenne vierenveertig.
Gijsbertje maakt al snel duidelijk hoe ze in het leven staat:
Je moest bidden om Gods zegen, plannen maken, je kansen verstandig afwegen en steeds weer proberen de beste koers te kiezen. Als het tegenzat gaf je de moed niet op maar deed je een nieuwe poging. En als alles voorspoedig ging, mocht je niet vergeten God te danken.
Natuurlijk is Gijsbertje een kind van haar tijd. Ze snapt dat ze als meisje geen vervolgopleiding kon volgen, maar ze is zich ook behoorlijk bewust van haar kwaliteiten. Dat heeft misschien te maken met het feit dat ze lid is van de invloedrijkste familie van het dorp, waartoe oom Marten de Jongh behoort, maar ook haar zwager Cornelis Verploegh, paardenhandelaar en eigenaar van een timmer- en aannemersbedrijf.
Gijsbertje legt zich neer bij de maatschappelijke positie van de vrouw, maar ze signaleert het verschil wel. Bij het ringsteken acht ze dat er meer kans op succes is als zij rijdt (ment) en haar broer steekt. 'Maar dat ging nu eenmaal niet.'
Er zijn vrouwen die zich niet zomaar neerleggen bij hun positie. Haar nicht Marie, dochter van Marten bijvoorbeeld. Gijsbertje ziet dat die dingen durft die zijzelf niet durft en soms geeft haar dat het gevoel dat zijzelf tekortschiet, te veel haar verstand volgt en te weinig haar hart.
Dat heeft te maken met oom Marten, die zo'n beetje de pater familias is en zich ook bemoeit met de partnerkeuze van zijn nichtjes. Gijsbertje zag wel wat in David, maar dat stond Marten niet toe.
Marten had uitgesproken meningen en hij had dan ook vijanden in het dorp. Tussen hem en de schout, Anthonis de Fockert, boterde het helemaal niet. De Fockert heeft ook een herberg, De Moriaen, en in de gelagkamer is wel eens uitgesproken hoezeer de afkeer van Marten de Jongh is.
Moord
Op een dag vindt Marten de Jongh de dood. Hij wordt vermoord aangetroffen bij een plek in het veld die Het IJzeren Veulen wordt genoemd. Er staan wat bomen, er is een modderplas. De Jongh wordt gevonden met een wond aan zijn hoofd en met zijn hoofd voorover in de plas. Zijn paard loopt rond zonder berijder en dat is de eerste aanwijzing dat er iets gebeurd is. Snel daarna wordt het lichaam gevonden.
Er zijn al snel verschillende verdachten, maar niemand heeft echt iets gezien. Veel mensen worden ondervraagd en er wordt iemand in hechtenis genomen, maar Gijsbertje blijft haar twijfels houden. De verdachte, Jan Hous, heeft inderdaad in haar herberg gedreigd Marten de Jongh te vermoorden en hij heeft een mes getrokken, maar heeft hij het ook gedaan?
Uiteindelijk komt ze erachter of Jan Hous wel of niet de dader is, eerder dan de mensen die de moord onderzoeken. Maar wat doet ze met die kennis? Hoe principieel is ze en in hoeverre is ze loyaal aan mensen in haar omgeving?
Historische details
Enny de Bruijn vertelt het verhaal van de moordzaak helder, in korte hoofdstukken, die gegroepeerd zijn in drie delen: de moord, het onderzoek en de ontknoping. Door haar geweldige historische kennis kan ze het dorpsleven in de zeventiende op een natuurlijke manier oproepen.
Waarschijnlijk komt het ook door haar vorige boek dat ik De Bruijn bijna blindelings vertrouw als het om historische details gaat. Als zij vertelt dat er in Zaltbommel in een straat een apotheker, een herberg, een brillenmaker, een bakker en een manufacturenzaak te vinden zijn, heeft ze dat ongetwijfeld uit bronnen en in die tijd zal de Waterpoort ook wel inderdaad nog tekenen van verwoesting getoond hebben.
Een enkele keer moest ik toch een 'hm' mompelen. Laat brandewijn een bruinig laagje achter? De brandewijn die we nu kennen is helder als water, maar mogelijk was het procedé in de zeventiende eeuw nog anders. En van een jongen van achttien jaar schrijft ze dat die op de drempel van het leven staat. Maar was iemand van die leeftijd destijds niet gewoon volwassen? Marten de Jongh is de oom van Gijsbertje en wordt vaak aangeduid met Marten-oom, maar ook wel met neef Marten. Niet alleen door Jenne, maar ook door Gijsbertje. Hoe zit dat?
Dat mensen in die tijd komkommers niet rauw aten, neem ik weer voetstoots van haar aan.
Enny de Bruijn laat ons rondlopen in de zeventiende eeuw alsof we daar thuishoren. Ze presenteert en tijd en plaats als een natuurlijke omgeving. De keuze voor de hoofdpersoon pakt bijzonder goed uit. Doordat ze in een herberg werkt, ziet ze veel mensen en hoort ze veel over de moord, die natuurlijk het gesprek van de dag is. Aan de ene kant is Gijsbertje volop zeventiende-eeuws, aan de andere kant heeft ze ook haar vragen. Ze respecteert de traditie en ze zal er niet zomaar tegen ingaan, maar ze heeft wel haar gedachten erover. Door dat laatste komt ze wat dichter bij de hedendaagse lezer te staan en wellicht ook bij de auteur zelf. Het zou me niet verbazen als die voor het tekenen van Gijsbertje ook uit zichzelf geput heeft.
Als lezer wil je weten hoe het nu echt zit, maar je wilt ook het dagelijkse leven in Herwijnen meemaken, compleet met kermis. En je leeft vooral mee met Gijsbertje. Misschien zijn Gijsbertje en haar dilemma's uiteindelijk belangrijker dan wie nu moordenaar is. Daardoor blijft Het IJzeren Veulen ook boeiend als het wel duidelijk is hoe het zit met de moordzaak.
Dosering
Het inzicht in de werkelijke toedracht komt geleidelijk. Enny de Bruijn heeft de informatie mooi gedoseerd. Als lezer blijf je er de hele tijd bij, omdat je nieuwsgierig blijft. Soms heeft Gijsbertje al een inzicht dat de lezer nog niet heeft en dat ze ook nog niet meteen prijsgeeft. Dat fungeert als een soort cliffhanger, zodat de spanning er goed in blijft. Dat is een ander soort spanning dan bij een thriller: Gijsbertje loopt zelf geen gevaar. Maar het zorgt er wel voor dat je een hoog leestempo aanhoudt.
Het IJzeren Veulen is een heerlijk boek: een spannend verhaal dat ook psychologisch boeiend is en je krijgt er gratis de historische setting bij. Een goed boek, dat ook nog lekker leest - ik gun het een groot lezerspubliek.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten